راهکارهای ایجاد خشوع در نماز – راه های عملی داشتن خشوع هنگام نماز خواندن

نماز، ستون دین و یکی از ارکان عبودیت و بندگیست. پلی است میان عابد و معبود! به همین دلیل هم خداوند متعال به اهل ایمان دستور می ‌دهد که در مواجهه با مشکلات و مسائل زندگی، از نماز کمک بگیرند، چنانچه در آیه ۴۵ سوره بقره می فرماید: «وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ.» همچنین نماز، یکی از ویژگی های مؤمنین و اهل تقوا معرفی شده و بازدارنده ی انسان از فحشا و منکر است البته به شرطی که نماز حقیقی باشد و شرایط اثربخشی و صحت نماز، رعایت شود. یکی از مهم‌ ترین شرایط اثربخشی نماز و برقراری ارتباط معنوی میان نمازگزار و پروردگار، خشوع در آن است. ما در این مقاله، به راهکارهای ایجاد خشوع در نماز پرداخته‌ایم. با ما همراه باشید.

معنی و مفهوم خشوع

خشوع، به‌ معنای پایین ‌آوردن، افتادگی، فروتنی، اطاعت و فرمانبرداری آمده است. علامه طباطبایی رحمه الله علیه، در تفسیر این کلمه چنین آورده است: «خشوع به ‌معنای تأثر خاصّی ا‌ست که به افراد مقهور دست می‌ دهد که در برابر سلطانی قاهر قرار گرفته‌اند؛ به طوری که همه ی توجه‌شان معطوف به او گشته و از هر چیز دیگر قطع می‌شود.»[۱]

البته برای مفهوم خشوع، معانی دیگری نیز ذکر کرده اند: خشوع به معنای ترس و بی‌حرکت شدن اعضا و جوارح انسان از روی ترس است. و یا گفته‌اند که: خشوع، افتادن پلک ‌ها و خفض جناح و تواضع است، و یا اینکه: سر به زیر‌انداختن است. و نیز گفته‌اند که: معنی خشوع آن است که به این سو و آن سو ننگری و یا اینکه مقام طرف مقابل را بزرگ بداری و تمام اهتمام خویش را در بزرگداشت او جمع وجود کنی. و یا گفته‌اند که: خشوع عبارت از تذلل است.[۲]

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، دربارۀ معنا و مفهوم خشوع در نماز سؤال کردند؛ ایشان در پاسخ فرمودند: «التَّواضُعُ فِی الصَّلاهِ وَ أَنْ یُقْبِلَ الْعَبْدُ بِقَلْبِهِ کُلِّهِ عَلَى رَبِّه»؛ فروتنی در نماز است و این‌ که بنده با تمام قلبش، به پروردگار خود روی آورد.[۳]

شیخ طبرسی رحمه الله علیه، صاحب مجمع البیان می ‌گوید: مؤمنان کسانی هستند که در نماز خود تواضع دارند و نماز را با فروتنی می خوانند و چشمان خود را از محل سجده بر نمی ‌دارند و به راست و چپ توجّه نمی‌ کنند.

اهمیت داشتن خشوع در نماز

خداوند در قرآن کریم در این باره می فرماید: «قد افلح المؤمنون، الّذین هم فی صلاتهم خاشعون؛[۴] همانا مؤمنان رستگار شدند، آن‌ هایی که در نمازشان با خشوع هستند». در این آیه، خداوند ابتدا به سرنوشت لذت بخش و پر افتخار مؤمنان اشاره می‌ فرماید تا به عنوان ایجاد انگیزه، شعله‌های عشق و اشتیاق را در دل‌های نماز گزاران برای به دست آوردن این سعادت بزرگ زنده کند و سپس ویژگی آن مؤمنان رستگار شده را بیان می‌فرماید تا چراغ راه جویندگان سعادت و رستگاری باشد.

در توصیف خشوع می توان گفت که؛ اگر ارکان و اذکار و اعمال نماز را ظاهر و به منزله ی پیکره ی آن بدانیم، خشوع، باطن و روح نماز است که اهمیت و نقش فوق العاده ای در کیفیت بخشی و تأثیر گذاری نماز خواهد داشت. خداوند متعال در این آیه، به طور مستند، رستگاری و سعادت را منوط به داشتن خشوع در نماز عنوان می فرماید و به این طریق اهمیت بسیار زیاد این موضوع را خاطر نشان می سازد.

ممکن است برخی ادا کردن ظاهر نماز را کافی دانسته و به آن بسنده کرده باشند؛ اما، نص صریح قرآن و نیز روایات رسول الله و ائمه اطهار علیهم السلام، اهمیت و ضرورت با خشوع نماز خواندن را برای ما روشن می ‌سازد. از آن جمله فرمایش امیرالمؤمنین علی علیه السلام است که خطاب به کمیل علیه الرحمه فرمودند: «ای کمیل، مهم این نیست که (زیاد) نماز بخوانی، روزه بگیری و صدقه بدهی! بلکه مهم این است که نماز با عمل پاک و خداپسندانه و خشوع راستین صورت گیرد.»[۵]

راهکارهای ایجاد خشوع در نماز

چه بسیارند کسانی که طالب رستگاری و سعادتند و برای داشتن خشوع در نماز و حضور قلب اشتیاق بسیار دارند، اما کمتر به آن نائل می شوند. این موضوع راهکارهای مختلفی دارد که به دو دسته ی راهکارهای ظاهری و باطنی تقسیم می شوند. درست است که خشوع، حالتی درونی ‌ست و از باطن انسان به ظاهر او نمود پیدا می کند لیکن، این درونی ‌بودن خصیصه ی خشوع، با تحصیل آن از روش های ظاهری هیچ منافاتی ندارد زیرا تأثیر ظاهر و باطن بر روی هم امری غیر قابل انکار و بدیهی است؛ یعنی همان‌ طوری که باطن آدمی بر روی ظاهر وی اثر می گذارد، ظاهر اعمال و رفتار آدمی هم می‌توانند آثار مشهود مثبت یا منفی بر باطن و روح نماز داشته باشند.

راهکارهای ظاهری ایجاد خشوع در نماز

۱-نماز خواندن در مکان مناسب

رعایت مستحبات در انتخاب مکان اقامه ی نماز، در کیفیت حالت روحی شخص نمازگزار تأثیر مستقیم دارد. بزرگان دین، توصیه کرده اند که مساجد مسلمانان و مکان هایی که برای خواندن نماز انتخاب می شوند، خالی از زرق و برق بوده و بدون تجملات و تشریفات باشند.

امام خمینی رحمه الله علیه در توضیح ‌المسائل‌ خویش چنین آورده‌اند که؛ خواندن نماز در چند جا مکروه است؛ از آن جمله: «… نماز خواندن در مقابل انسان، مقابل دری که باز است، در جاده و خیابان و کوچه، البته چنانچه برای عابرین، باعث زحمت نباشد و چنانچه مایه ی زحمت باشد، حرام است؛ ولی نماز باطل نمی شود، و نیز در مقابل آتش و چراغ و نیز در آشپزخانه و هرجا که کوره ی آتش باشد، همچنین مقابل چاه و یا چاله‌ای که محل بول باشد و نیز نماز خواندن در مقابل عکس و یا مجسمه ی چیزی که روح دارد.»[۶]

همانطور که دیدیم، نمازخواندن در برابر چیزهایی که ذهن  فرد نمازگزار را به خود مشغول می‌کنند، کراهت داشته و انسان از نماز خواندن در آن مکان ها، نهی شده است. رعایت این نکات در مورد انتخاب مکان نماز، باعث می‌شود که شخص نمازگزار از تمرکز و حضور قلب بهتری برخوردار شده و بتواند با خشوع بیشتری نماز خود را اقامه نماید.

۲-داشتن نشاط در نماز

نشاط ظاهری و جسمی، یکی از عوامل ایجاد شور و شوق باطنی به خواندن نماز و در نتیجه، یکی از زمینه‌های دست یافتن به  خشوع در آن است. بدون شک کسی که با کسالت و در حالت خستگی و خمودگی مفرط نماز می‌خواند، نمی تواند از توجه و خشوع لازم برخوردار باشد. چنانچه با توجه به آیه ی شریفه «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لاتَقْرَبُوا الصَّلاهَ وَ أَنْتُمْ سُکارى حَتَّى تَعْلَمُوا ما تَقُولونَ»؛[۷] ای کسانی که ایمان آورده‌اید، در حالت مستی نماز نخوانید تا بدانید که چه می‌گویید، درمی ‌یابیم که نمازخواندن، در شرایط و حالاتی که انسان به هر دلیلی از هوشیاری کامل برخوردار نباشد، ممنوع است؛ خواه به دلیل حالت مستی باشد یا خواب آلودگی و نعشگی حاصل از مواد مخدر و …

۳-انجام مستحبات نماز

انجام مستحبات و رعایت آداب مخصوص آن هم قبل از نماز و هم در حین نماز و هم پس از پایان آن، می تواند کمک شایانی به ایجاد خشوع در نماز نماید. شایسته است برای رسیدن به خشوع بیشتر، دعاهایى را که براى قبل از شروع نماز و برای قنوت نماز و یا سجده ی پایانی و نیز برای مرحله ی بعد از نماز وارد شده، بخوانیم. نمازگزاری که به محض تمام شدن سلامِ نماز، از جاىگاه نمازش برمى‌خیزد و به دنبال کارِ خود مى‌رود، چنین است که گویا تا به حال نزد خداوند زندانى بوده و بی صبرانه انتظار مى‌کشیده که سریع تر، درِ زندان گشوده شود و خود را از آن نجات دهد. از این رو، بهتر است که بعد از نماز، انسان دست به دعا بلند کرده، براى خود و دیگران دعا کند.[۸]

راهکارهای باطنی ایجاد خشوع در نماز

با توجه به اینکه، خشوع، خصیصه ای درونی و باطنی‌ است و مستقیماً از وجود انسانِ با ایمان سرچشمه می‌گیرد، راهکارهای باطنی، نقش و جایگاه ویژه‌ای در حصول خشوع دارند که عبارتند از:

۱-درک حضور خداوند به هنگام نماز

نمازگزار حقیقی باید آن چنان در نمازش، غرق شود و محو راز و نیاز و عبادت باشد که غیر از خدا نبیند و نشنود و همه را جز او، هیچ بداند. چنانچه امیر المؤمنین نماز می خواند و یا حتی اگر به این مقام دست نیابد، لااقل، به هنگام نماز، خود را در محضر خدای تعالی دانسته و با کمال فروتنی و خشوع، در محضر حضرت احدیت به نماز بایستد. اگر به هنگام خواندن نماز، حضور خدا را نعوذ بالله در حد یک فرد معمولى هم احساس کنیم، قطعاً نمازمان با آنچه که هست، متفاوت خواهد بود؛ حال، اگر حضور پروردگار را با تمام شکوه و عظمتِ مقام خدایى‌اش احساس کنیم، چه می شود! لیکن برای شروع، چنانچه به همین اندازه هم حضور خداوند را باور کنیم، خشوع و حضور قلبمان به هنگام نماز بیشتر خواهد شد.

چنانچه حضرت محمد صلی الله علیه و آله به جناب ابوذر فرمودند: «کَأَنَّکَ تَراهُ فَإنْ لَمْ تَکُنْ تَراهُ فَإنَّهُ یَراکَ»؛ خدا را آن‌ گونه عبادت کن که گویا او را می‌بینی. پس اگر تو او را نمی‌بینی، او تو را می‌بیند.[۹]

۲-رسیدن به خوف الهی

یکی دیگر از راه‌های ایجاد خشوع در نماز، رسیدن به حالت خوف الهیست؛ خوف الهی به ترس همراه با احساس خاص احترام، خشوع و تسلیم در برابر خدا گفته می شود. البته کم و کیف خوف افراد مختلف از عظمت خداوند، برحسب مراتب ایمان و میزان معرفت آن‌ها، با یکدیگر متفاوت است.

الف- خوف از عدم وصال

بالاترین مرتبه ی خوف، ترس از این است که عبد به وصال معبود نرسد. کسانی که شمه ای از محبت پروردگار را چشیده باشند، دیگر هیچ‌ چیزی برایشان ارزشمند تر از وصال خداوند نیست و نماز، مستحکم ترین پلی است که آنان را به این وصال نزدیک تر می کند. آنان در صدد وصال محبوب هستند و بزرگترین ترس‌شان این است که مبادا به فراق مبتلا شوند. برای این دسته از خائفان الهی، حتی تحمل عذاب سهل تر از تحمل فراق است؛ برای همین است که امیرالمؤمنین علی علیه السلام، در فرازی از دعای کمیل چنین می‌فرمایند: «صَبَرْتُ عَلَى عَذابِکَ فَکَیْفَ أَصْبِرُ عَلَى فِراقِکَ»؛ گیرم که بر عذاب تو صبر کنم، چگونه بر فراقت صبر نمایم؟»

ب- خوف از محرومیت از بهشت

دومین مرتبه ی خوف، این است که فرد، از این می‌ترسد که مبادا از نعمت‌های الهی و بهشت وعده داده شده به مؤمنین محروم شود.

ج- خوف از عذاب الهی و افتادن در دوزخ

پایین‌ترین مرتبه ی خوف الهی نیز، این است که انسان از عواقب گناهان خود بترسد و به دلیل خوف از عذاب دوزخ، از عذاب الهی نیز ترس داشته باشد. البته این مرتبه از خوف، می تواند شروعی برای رسیدن به مراتب بالاتر باشد. توجه و تدبر در آیات و روایات در این مرحله، تأثیر بسزایی بر تعالی و رشد شخصیتِ بندگیِ عابد خواهد داشت. بنده ی حقیقی، باید در معانی و مفاهیم آیات و روایاتِ مربوط به کیفر و پاداش و بهشت و جهنم بیاندیشد و با مخاطب دانستن خود، خوف الهی را در ضمیر خود تقویت نماید.

رفته رفته و با تأمل و توجه بیشتر و نیز حصول سایر پیش زمینه ها، انسان سالک، به مراتب بالاتر نیز می رسد و به این ترتیب، کم کم بر خشوع نمازگزار افزوده می‌شود.

۳- توجه به بزرگی و عظمت خداوند در حین نماز

اذان، که مقدمه ی نماز است، با ذکر الله اکبر شروع می شود تا عظمت و بزرگی خداوند را خاطر نشان نماید. اصل فریضه ی نماز نیز با الله اکبر شروع می‌شود و قدم به قدم، این ذکر شریف تکرار می‌شود تا هر آینه نمازگزار را متوجه شکوه و عظمت پروردگار نموده و خوف و خشوع را بر او مستولی نماید. درک عظمت و بزرگی خداوند متعال به سنجش خردی و کوچکی خود نمازگزار می انجامد و این خود شناسی، می تواند در رسیدن به معرفت الهی و ایجاد فروتنی و خشوع بیشتر بیانجامد.

از این روست که این ذکر شریف، بارها در طی نماز و ارکان آن و حتى پس از پایان یافتن نماز و در تعقیبات آن تکرار مى‌شود. هنگام رفتن به رکوع و سجده و سر برداشتن از آنها، هنگام قرائت تسبیحات اربعه، هنگام تکبیر پایان نماز و همینطور در تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها که پس از پایان نماز می خوانیم، با ذکر الله اکبر، لبها و زبان و فکر و جان را معطوف عظمت و بزرگى خداوند می نماییم. پروردگار بزرگ و مهربانی که خالق انسان بوده، به خوبی واقف است که برای تربیت و تعالی مقام انسان، توجه و تکرار چه ارزش ها و مفاهیمی لازم و ضروری است. به همین جهت، نماز را به عنوان ستون دین، این چنین تشریع کرده است.

۴- پرهیز از ارتکاب گناه و پرداختن به امور لغو و بیهوده

ایجاد خشوع و رسیدن به حضور قلب، برای کسی که عادت به گناه دارد و از گناه خود توبه نمی ‌کند، تقریباً امری محال است؛ زیرا آلودگی و گناه با خشوع و نورانیت و حضور قلب، هیچ نسبتی ندارد. هر اندازه که انسان در پرهیز از گناهان و دوری از امور لغو و بیهوده موفق ‌تر عمل نماید، به همان اندازه، نور رحمت پروردگار در دل و جانش بیشتر رخنه می کند و خشوعش در نماز بیشتر خواهد شد.

آیت ‌الله بهجت رحمه الله علیه، می فرمودند که «یقیناً یکی از امور مؤثر در به دست آوردن خشوع، اجتناب از امور لغو است و در اثبات این ادعا، به آیات سوره ی مبارکه مؤمنون استناد می کردند که خداوند در آن، پس از بیان صفت خشوع در نماز چنین می‌فرماید: «وَ الَّذینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ»[۱۰] ؛ همان کسانی که از (کار و سخن) بیهوده ‌روی‌ گردان هستند. ایشان اعتقاد داشتند که ممکن است راز کنار هم آمدن موضوع خشوع در نماز و اجتناب از لغو در این آیه، نقش مهم و اساسی پزهیز از لغو در رسیدن به خشوع باشد؛ بدین معنا که تا زمانی که انسان از لغو (بیهوده‌ گویی و بیهوده کاری) پرهیز نکند، نخواهد توانست که در نمازش خشوع داشته باشد.[۱۱]

۵- افزایش محبت و معرفت الهی

یکی از خصوصیات انسان این است که؛ هر چقدر که کسى را بیشتر دوست داشته باشد، تلاش مى‌کند که خود را هر چه بیشتر به او نزدیک تر نماید. این امر، در مورد پروردگار مهربان نیز صادق است، یعنی هر اندازه که محبت خداوند متعال در روح و جان انسان بیشتر رخنه کرده باشد، شعف و اشتیاق برای اتصال به ذات الهی و تقرب به او، افزون تر خواهد بود.

محبت نسبت به خدای تعالی، در نتیجه ی شناخت و معرفت نسبت به صفات بی بدیل الهى و توجه و تأمل در آنها پیدا مى‌شود. شوق و شعف دیدار و وصال خداوند، نزد کسانى که صفات جمالیه الهى را بیشتر و بهتر شناخته‌ اند و محبت خداوند در دلشان بیشتر است، افزون تر از دیگران است. در چنین حالتی است که بنده ی باایمان، نماز را لحظه ی ملاقات و دیدار معبود می پندارد و از این رو، هنگامى که در نماز به وصال معبود و محبوب خود مى‌رسد، در پیشگاه او احساس خاکسارى و خشوع و فروتنی مى‌کند.

برای این منظور، راههای مختلفی توصیه شده است اما، بهترین راه برای سالکان راه حقیقتِ بندگی، که هنوز ابتدای مسیر تهذیب و فراگیری خشوع هستند و در پی به دست آوردن محبت الهی می باشند، همان راهی ا‌ست که باری تعالی آموزش داده است. در حدیث قدسی، خداوند متعال خطاب به حضرت موسی علیه السلام می‌فرماید: «حَبِّبْنی إلَى خَلْقی وَ حَبِّبْ خَلْقی إلَیَّ» [۱۲]؛ ای موسی، مرا نزد خلقم محبوب نما و خلقم را نزد من محبوب ساز.» حضرت موسی علیه السلام گفت: «چگونه؟» خداوند متعال فرمود: «ذَکِّرْهُمْ آلائی وَ نَعْمائی»؛ مواهب و نعمت‌های مرا به یادشان بیاور.

توجه به نعمت‌های بی شمار الهی و تدبر در بزرگ ‌ترین آن‌ نعمت ها که همانا هدایتِ انسان به راه عبودیت و بندگی ا‌ست، موجب می‌شود که انسان در هنگامه ی عبادت و حمد وثنای الهی، شکرگزار خداوند متعال باشد که او را در پیشگاه خود راه داده و به او اجازه ی حضور و سخن گفتن در برابر مقام باعظمت و ربوبی خویش را عنایت فرموده است. این احساس شکرگزاری که با عشق و شعف وصال همراه شده، نمازگزار را خاشع و خاکسار می ‌گرداند.

۶- آخرین نماز

از دیگر کارهایی که مى ‌تواند به ایجاد خشوع و حضور قلبِ بیشترِ ما در نماز کمک کند و در برخی از روایات و احادیث هم به آن اشاره شده است، توجه به این موضوع است که ممکن است این نماز، آخرین نمازى باشد که توفیق خواندن آن را یافته ایم!

حضرت محمد صلى الله علیه و آله در روایتی، نصایح ارزشمندی به یکى از اصحاب خویش به نام ابوایوب خالد بن زید، فرموده اند؛ از آن جمله: «فَصَلِّها صَلاهَ مَوَدِّع»؛ به هنگام خواندن نماز، به گونه ای نماز بخوان که گویا این آخرین نمازى است که مى‌خوانى و به عبارتی  نماز خداحافظى و وداع تو است.

توجه به این نکته که شاید واقعاً این آخرین نماز ما باشد، در ایجاد خشوع در نماز نقش بسزایی دارد. چنانچه امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «إذا صَلَّیْتَ صَلاهً فَریضَهً فَصَلِّها لِوَقْتِها صَلاهَ مُوَدِّعٍ یَخافُ أَنْ لایَعُودَ إلَیْها أَبَداً» [۱۳]؛ هنگامی که نماز واجبی خواندی، آن را در وقت خودش بخوان و چنان بخوان که گویا نماز آخر توست و هرگز به آن برنخواهی گشت. یعنی مانند کسی باش که درست بعد از این نماز، می‌میرد. پس عاقلانه تر آن است تا نهایت تلاش و سعی خود را برای تقرب و اتصال به خداوند متعال بنماید زیرا که این، آخرین ره توشه ی او از این دنیا خواهد بود.

راهکارهای دیگری مانند خواندن دعاهای پیش از نماز، توجه به معانی الفاظ نماز، کاستن از مشغله‌ها و دل ‌مشغولی‌ها، پرهیز از وسواس، توسل به معصومین و ائمه اطهار علیهم السلام: و…، می توانند در ایجاد و تعالی خشوع نقش داشته باشند .

نتیجه گیری

خلاصه اینکه ، برای خروج از غفلت و افزایش خشوع در نماز، راه هاى متعددى وجود دارد اما همه ی این شیوه ها، منوط به درجه ای از معرفت و شناخت الهی است. در صورتی که بخواهیم در هنگام خواندن نماز خشوع داشته باشیم و همه ی فکر و ذهن و روانمان، متوجه و معطوف خدای متعال گردد، لازم است که از قبل، این شناخت ها و علوم معرفتی را کسب کنیم و آنها را همواره نصب العین خود قرار دهیم. علی الخصوص، شایسته و مناسب است که لحظاتی قبل از نماز، به معارف و شناخت هایى که از پیش به دست آورده ایم، توجهی ویژه داشته باشیم؛ یقیناً این کار، در ایجاد خشوع در هنگام خواندن نماز، بسیار مۆثر است.

پی نوشت ها

1. سید محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج ۱۵، ص ۸.
2. طباطبائی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۶- ۸.
3. مغربی، دعائم الإسلام، ج ۱، ص ۱۵۸
4. سوره مؤمنون، آیه ۱ و ۲
5. مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۲۷۳.
6. روح ‌الله خمینی، رسالۀ توضیح ‌المسائل، ص ۱۴۳.
7. سوره نساء، آیۀ ۴۳.
8. محمد تقى مصباح یزدى، راهیان کوى دوست، ص ۷۷-۸۸؛ جهت آگاهى بیشتر در این زمینه ر. ک: محمد بدیعى، حضور قلب در نماز از دیدگاه عالمان ربّانى و عارفان الهى؛ شهید دستغیب، صلاه‌الخاشعین
9. مجلسی، بحارالانوار، ج ۶۹، ص ۲۸۰.
10. سوره مؤمنون، آیۀ ۳.
11. محمد محمدی ری ‌شهری، زمزم عرفان، ص ۸۷.
12. مجلسی، بحارالانوار، ج ۲، ص ۴.