راهکارها و آسیب‌شناسی عبادت

اهداف مقاله:

۱ . شناسایی یا اینکه چگونه بهتر عبادت کنیم.

۲. شناسایی با اینکه چه چیزهایی عبادت را از بین می‌برد.

مقدمه

فطرت خداجوی انسان تشنه عبادت است و وجدان بیدار او به دنبال راهکاری برای عبادت بهتر. دراین‌باره گاهی سؤالاتی در ذهن انسان نقش می‌بندد که مدتی وجدان بیدار او را مشغول کرده و پس از مدتی به علت نیافتن پاسخی مناسب، به منزل اول باز می‌گردد. مثلاً چه کنیم تا در عبادت‌هایمان مانند نماز و گفتن ذکر خدا، حضور قلب داشته و توجهمان فقط معطوف به خداوند گردد؟ یا اینکه چه آسیب‌ها و آفاتی عبادت ما را تهدید می‌کند؟ در این بخش به اختصار سعی شده است پاسخ این دو سؤال داده شود.

راهکارهایی برای عبادت بهتر
۱. تصمیم راسخ
تصمیم بگیرم همیشه یک عبادت را هر چند کوتاه انجام دهم. اگر تا به حال در خواندن نماز اول وقت سستی می‌کردم، با خودم تصمیم بگیرم از امروز مثلاً نماز مغرب را اول وقت بخوانم. از کم شروع کنم، اما ادامه‌دار و مستمر باشد. حضرت علی۷ فرمودند: “قلیلٌ یَدُومُ خیرٌ مِن کثیرٍ مُنقطع”؛ کار کم و همیشگی بهتر از کار زیادی است که انسان را خسته کند و پیوستگی و دوام نداشته باشد.[۱]

۲. تمرین و ممارست
در درجه بعد باید تمرین و ممارست داشته باشم. برای بهتر انجام دادن عبادت و درست به‌جا آوردن اجزاء آن، تمرین، اساسى‌ترین عامل است. به عنوان مثال سعی کنم برای به جا آوردن قنوت نماز، دعاهایی را هر چند کوتاه یاد بگیرم و هر بار یکی از آنها را در قنوت زمزمه کنم. یا اینکه تمرین کنم پس از پایان ذکر رکوع و سجود، مقداری بدنم آرام بگیرد و بعد سر از رکوع و سجده بردارم یا اینکه خود را عادت دهم نماز را با آرامش و بدون عجله بخوانم و … .

۳. انتخاب بهترین وقت و زمان
سعى کنم بهترین وقت خود را به نماز و عبادت و ذکر خدا اختصاص دهم. اوقاتى به ذکر و عبادت بپردازم که از نشاط کافى برخوردار باشم و آمادگى بیشترى براى عبادت داشته و بدن در حالت اعتدال باشد. بعد از خوردن غذا و پر بودن شکم و نیز هنگام گرسنگى و ضعف بدن همچنین هنگام خستگى که نشاط و آرامش کافى ندارم، زمان مناسبى براى عبادت و ذکر خدا نیست. در طول روز که انسان معمولاً به فعالیت‌هاى روزانه و انجام وظایف خود اشتغال دارد، آمادگى کافى براى عبادت ندارد. از آن طرف هنگام استراحت بعد از ظهر و نیز پس از پایان یافتن فعالیت روزانه و مغرب ـ به خصوص نزدیک اذان صبح و بین الطلوعین ـ فرصت مناسبى براى پرداختن به عبادت و ذکر است. قرآن با اشاره به بهترین اوقات تسبیح و عبادت خداوند مى‌فرماید: “در خانه‌هایى که خدا رخصت داده که (قدر و منزلت ) آنها رفعت یابد و نامش در آنها یاد شود. در آن خانه هر بامداد و شامگاه او را نیایش مى‌کنند”.[۲] “اى کسانى که ایمان آورده‌اید، خدا را فراوان یاد کنید، و صبح و شام او را به پاکى بستایید”.[۳] “و نام پروردگارت را بامدادان و شامگاهان یاد کن و بخشى از شب را در برابر او سجده کن و شب‌هاى دراز، او را به پاکى بستاى”.[۴] “و هنگامی که برمى‌‌خیزى پروردگارت را تسبیح و حمد گوى و (نیز) پاره‌اى از شب و در فروشدن ستارگان تسبیح‌گوى او باش”.[۵]

۴. انتخاب بهترین محل
انتخاب محل خلوت در تقویت حضور قلب به هنگام عبادت و ذکر مؤثر است. یاد خداوند همواره پسندیده است؛ اما در روایات بر مسئله خلوت با خدا و ارتباط با او به دور از چشم دیگران سفارش شده است. در حدیثى قدسى خداى متعال به حضرت عیسى۷ ‌می‌فرماید: “خود را از بـراى من دل نـرم کـن و بسیار یاد من کن در خلوت‌ها”.[۶] تأکید بر عبادت در تنهایى و خلوت از آن‌رو است که در حضور دیگران و محیط پر سروصدا تمرکز لازم براى توجه به خداوند میسر نمى‌گردد و مزاحمت‌ها نمى‌گذارد که حواس انسان جمع باشد و عبادت و ذکر خدا با حضور قلب انجام گیرد. علاوه بر این ممکن است انگیزه انسان سالم نماند و به ریا و خودنمایى آلوده شود. پس از کار روزانه و خارج شدن از محیط‌هاى پر سروصدا، انسان مى‌تواند به خود بیندیشد و به خداوند توجه پیدا کند و به عبادت با حضور قلب بیشتر بپردازد. خداوند از ما دور نیست و از هر کس و هر چیزى به ما نزدیک‌تر است و به فرمودۀ قرآن، از شاهرگ به ما نزدیک‌تر است؛[۷] اما براى اینکه با خداوند انس بیشتری داشته باشیم، باید از درون قلب با او ارتباط برقرار کنیم.

۵. صبر و پافشاری
صبر و بردباری و پافشاری برای انجام کار راهکاری دیگر جهت عبادت بهتر است. در آغاز که انس با خدا در ما پدید نیامده و انسان با خداوند بیگانه است، ارتباط و توجه عمیق به خداوند دشوار است، اما پس از تحمل تکرارهای اولیه و توجه و یاد خدا و مستمر گشتن ارتباط با او، انسان با خداوند احساس آشنایى مى‌کند و با او انس مى‌‌یابد و پى مى‌برد که انس با خدا چه لذتى دارد. گاه این انس تا بدان جا مى رسد که انسان به جز مواردى که خداوند فرمان داده سراغ انجام دادن وظایف خود برود و به امور روزمره زندگى بپردازد، حاضر نیست از انس با محبوب و گفت‌وگوى با او دل بکند.

آسیب‌شناسی عبادت
عبادت یک ارزش واقعی است؛ ولی اگر مراقبت نشود، جامعه به حد افراط کشیده می‌شود؛ یعنی اساساً اسلام فقط می‌شود عبادت کردن، فقط می‌شود مسجد رفتن، نماز مستحب خواندن، دعا خواندن، تعقیب خواندن، غسل‌های مستحب به جا آوردن، قرآن تلاوت کردن. اگر جامعه در این مسیر به افراط کشیده شود، همۀ ارزش‌های دیگر آن محو می‌شود؛ چنان‌که در تاریخ اسلام چنین آسیبی در جامعۀ اسلامی پیدا شد. افراد صددرصد بی‌غرض ـ که هیچ نمی‌شود آنها را متهم کرد ـ به این وادی افتادند و وقتی به این جاده کشیده شدند، دیگر نتوانستند تعادل را حفظ کنند. چنین شخصی نمی‌تواند بفهمد که خدا او را انسان آفریده و نه فرشته. اگر فرشته بود، باید از این راه می‌رفت. انسان باید ارزش‌های مختلف را به طور هماهنگ در خود رشد دهد. اینک چند نمونه از آفات عبادت را مرور می‌کنیم.

آفات عبادت[۸]
۱. ریا
امام صادق۷ می‌فرمایند: “از ریاکاری بپرهیز؛ زیرا هر که برای غیر خدا کاری کند، خدا او را به همان کسی واگذارد که برایش کار کرده”.[۹] کسى که براى جلب نظر مردم یا رسیدن به موقعیّت و شهرت، عبادت مى‏کند، گرفتار دام شیطان است و عباداتش به هدر مى‏رود. خداوند که بی‌نیازترین است، می‌فرماید: “هر کس کاری بکند و کسی جز مرا در آن شریک گرداند، من از آن کار بیزارم”.[۱۰] این اخلال در عبادت توسط شیطان، حتّى گاهى پیش از عمل و در نیّت پدید مى‏آید و انسان را از “قصد قربت” باز مى‏دارد.

۲. عُجب‏
هیچ تنهایی وحشت‌انگیزتر از خودپسندی نیست؛[۱۱] زیرا خودپسندی مانع پیشرفت و کمال می‌شود[۱۲] و میوه و ثمره آن دشمنی و کینه‌توزی است.[۱۳] شیطان انسان را در حین عبادت، به خودپسندى و مهم دانستن عبادت‏ها مى‏کشد و اگر کار، با نام و براى خدا هم شروع شده باشد، در نیمه راه، شیطان آن را تباه مى‏کند و انسان را به غرور دچار مى‏سازد. امام سجاد۷ در دعاى “مکارم الاخلاق” از خداوند چنین مى‏طلبد: “اِلهى عَبِّدْنى لَکَ وَ لا تُفْسِدْ عِبادَتىِ بِالْعُجْبِ… اَعِزَّنى وَلا تَبْتَلینّى بِالْکِبْرِ…”؛[۱۴] خدایا، مرا بنده خودت ساز، ولى عبادتم را با عُجب، فاسد مگردان، مرا عزیز کن، ولى به تکبّر مبتلایم مساز.

۳. گناه‏
گناهان آثار خوب عبادات را از بین مى‏برند. کشاورزى که پس از ماه‌ها تلاش و زحمت در راه به ثمر رساندن مزرعه و باغ، بر اثر یک غفلت، گرفتار آتش‌سوزى و حریق محصولاتش مى‏شود، رنج‌هایش هدر رفته است. گناهان، آتشى در خرمن عبادات و اعمال ما هستند که آنها را بر باد مى‏دهند. امام صادق۷ می‌فرمایند: “خداوند نعمتی را از بنده نگرفت، مگر به سبب گناهی که سزاوار سلب آن نعمت شد”.[۱۵]

کاشتن نهال، وقت چندانى نمى‏برد، ولى به ثمر رساندن و مواظبت از سلامت آن و زدودن آفت‏ها دشوار است. گاهى گناهان یا حالات ناپسند روحى، همۀ نیکى‏ها را بر باد مى‏دهد.

۴.‌ حسد
امام صادق۷ فرمود: “آن‌گونه که آتش، هیزم را مى‏خورد، حسد هم حسنات را مى‏خورد”.[۱۶]

در روایتى آمده که عابدى مغرور و فاسقى شرمنده، هر دو وارد مسجد شدند. فاسق، بر اثر حالت توبه و پشیمانى، دگرگون گشت و مؤمنى صالح شد، ولى عابد، به علت غرورش، فاسق از کار درآمد.[۱۷]

خلاصه مطالب
دانستن اینکه چه راهکارهایی موجب کیفی‌سازی عبادت می‌شود و چه آسیب‌ها و آفاتی عبادت ما را تهدید می‌کند، بسیار مهم است. اینک به طور خلاصه به این دو موضوع می‌پردازیم.

راهکارهایی برای عبادت بهتر

۱. تصمیم راسخ: حضرت علی۷ فرمودند: “کار کم و همیشگی بهتر از کار زیادی است که انسان را خسته کند و پیوستگی و دوام نداشته باشد”.[۱۸]

۲. تمرین و ممارست: برای بهتر انجام دادن عبادت و درست به جا آوردن اجزاء آن، تمرین اساسى‌ترین عامل است. مثلاً تمرین کند پس از پایان ذکر رکوع و سجود، مقداری بدن آرام بگیرد و بعد سر از رکوع و سجده بردارد.

۳. انتخاب بهترین وقت و زمان: اوقاتى به عبادت بپردازد که نشاط کافى داشته و بدن در حالت اعتدال باشد. بعد از خوردن غذا و پر بودن شکم و نیز هنگام گرسنگى و ضعف بدن، هم چنین هنگام خستگى که انسان نشاط و آرامش کافى ندارد، زمان مناسبى براى عبادت و ذکر خدا نیست.

۴. انتخاب بهترین محل: در روایات بر مسئلۀ خلوت با خدا و ارتباط با او به دور از چشم دیگران سفارش شده است. در حدیثى قدسى، خداى متعال به حضرت عیسى علیه السلام مى فرماید: “نـرم کـن از بـراى من دل خود را، و بسیار یاد من کن در خلوتها”.[۱۹]

۵. صبر و پافشاری: پس از تحمل تکرارهای اولیه و توجه و یاد خدا و مستمر گشتن ارتباط با او، انسان با خداوند احساس آشنایى مى کند و با او انس مى یابد و پى مى برد که انس با خدا چه لذتى دارد.

آسیب‌شناسی عبادت

چند نمونه از آفات عبادت را مرور می‌کنیم.

آفات عبادت[۲۰]

۱. ریا: امام صادق۷ می‌فرمایند: “از ریاکاری بپرهیز؛ زیرا هر که برای غیر خدا کاری کند، خدا او را به همان کسی واگذارد که برایش کار کرده”.[۲۱]

۲. عُجب‏: هیچ تنهایی وحشت‌انگیزتر از خودپسندی نیست؛[۲۲] زیرا خودپسندی مانع پیشرفت و کمال می‌شود[۲۳] و میوه و ثمره آن دشمنی و کینه‌توزی است.[۲۴]

۳. گناه‏: امام صادق۷ می‌فرمایند: “خداوند نعمتی را از بنده‌ نگرفت، مگر به سبب گناهی که سزاوار سلب آن نعمت شد”.[۲۵]

۴.‌ حسد: امام صادق۷ فرمود: “آن‌گونه که آتش، هیزم را مى‏خورد، حسد هم حسنات را مى‏خورد”.[۲۶]

[۱]. آمدی، غرر الحکم، ص۵۳۴.

[۲]. نور: ۳۶.

[۳]. احزاب: ۴۱ـ۴۲.

[۴]. انسان: ۲۵ـ۲۶.

[۵]. طور: ۴۸ و ۴۹.

[۶]. کلینی، اصول کافى، ج۲، ص۵۰۲، ح۳.

[۷]. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۹۳، باب ۱، ح۴۲.

[۸]. برگرفته از: کتاب پرتویی از اسرار نماز، محسن قرائتی.

[۹]. “اِیّاکَ وَ الرِّیاءَ فَاِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِغَیرِ اللهِ وَکَّلَهُ اللهُ اِلی مَنْ عَمِلَ لَهُ” (کلینی، اصول کافی، ج۲، ج۲۹۳، ح۱).

[۱۰]. ابن فهد حلی، عده الداعی، ص۲۰۳.

[۱۱]. نهج البلاغه، حکمت ۱۱۳.

[۱۲]. همان، حکمت ۱۶۷.

[۱۳]. آمدی، غرر الحکم، ح۴۶۰۶.

[۱۴]. صحیفه سجادیه، دعاى بیستم.

[۱۵]. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰، ص۳۲۷ و ج۲۱، ص۳۳۹.

[۱۶]. “اِنَّ الْحَسَدَ یَاْکُلُ الْحَسَناتِ کَما تَأْکُلُ النّارُ الْحَطَبَ” (کلینی، اصول کافى، ج۲، ص۳۰۶، ح۱ و ۲).

[۱۷]. کلینی، اصول کافى، ج‏۲، ص ۳۱۴.

[۱۸]. آمدی، غرر الحکم، ص۵۳۴.

[۱۹]. کلینی، اصول کافى، ج۲، ح۳.

[۲۰]. برگرفته از: کتاب پرتویی از اسرار نماز، محسن قرائتی.

[۲۱]. “اِیّاکَ وَ الرِّیاءَ فَاِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِغَیرِ اللهِ وَکَّلَهُ اللهُ اِلی مَنْ عَمِلَ لَهُ” (کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۲۹۳، ح۱).

[۲۲]. نهج البلاغه، حکمت ۱۱۳.

[۲۳]. همان، حکمت ۱۶۷.

[۲۴]. آمدی، غرر الحکم، ح۴۶۰۶.

[۲۵]. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰، ص۳۲۷ و ج۲۱، ص۳۳۹.

[۲۶]. “اِنَّ الْحَسَدَ یَاْکُلُ الْحَسَناتِ کَما تَأْکُلُ النّارُ الْحَطَبَ” (کلینی، اصول کافى، ج۲، ص۳۰۶، ح۱ و ۲).