با قلم حجت الاسلام و المسلمین بهشتی بخوانید؛
مقاله بررسی سیره نبوی در ترویج فریضه نماز با محوریت خانواده
چکیده
این مقاله با استناد به سخنرانی استاد بهشتی در اجلاس سراسری نماز، به بررسی سیره نبوی در ترویج فریضه نماز با محوریت خانواده می‌پردازد. با توجه به اهمیت هزار و پانصدمین سال تولد پیامبر اسلام (ص)، این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع اسلامی، الگوهای عملی پیامبر در پایه‌گذاری فرهنگ نماز در کانون خانواده را مورد بررسی قرار می‌دهد. یافته‌ها نشان می‌دهد پیامبر اکرم (ص) با روش‌های عملی و متناسب با شرایط سنی افراد، توانستند فرهنگ نماز را در جامعه نهادینه کنند.
مبانی نظری
آغاز دعوت اسلامی با نماز
تاریخ اسلام گواهی می‌دهد که اولین دستور الهی پس از نزول آیات آغازین سوره علق، امر به نماز بوده است. در روز دوشنبه، پس از نزول اولین آیات در کوه حرا، پیامبر (ص) در سرازیری کوه مجدداً جبرئیل را دیدند که دستور وضو گرفتن و نماز خواندن را آورد. همان روز اول، پیامبر این دستور الهی را در خانه به اجرا گذاشتند. نخستین نماز در خانه حضرت خدیجه (س) با حضور امام علی (ع) به عنوان اولین ایمان‌آورنده اقامه شد. حضرت خدیجه (س) به عنوان دومین نفر به این جمع پیوستند. (رسولی محلاتی ص ۱۳۶) به تدریج این جمع نمازگزار گسترش یافت و افرادی چون زید بن حارثه و ام ایمن نیز به جمع نمازگزاران پیوستند. این روند نشان می‌دهد که کار دعوت اسلامی از خانه آغاز شده و نماز محور اصلی این حرکت بوده است.
خانواده به عنوان کانون تربیت دینی
پیامبر اکرم (ص) در حدیثی گرانسنگ فرمودند: “محبوب‌ترین بنا در اسلام نزد خدا بنای خانواده است”. (شیخ حر عاملی ج ۱۴ ص۳) این حدیث شریف پایه و اساس تمام برنامه‌های تربیتی در اسلام را مشخص می‌کند. اگر ما خواهان محبوبیت نزد خداوند هستیم، باید برای این نهاد مقدس قدم برداریم. در سیره نبوی، ارتباط مستقیمی بین مسجد و خانواده برقرار شده است. هنگامی که خواستگار برای دخترش حضرت فاطمه (س) آمد و به تفاهم رسیدند، پیامبر آن مراسم را در مسجد برگزار کرد و پیوندی ناگسستنی بین ازدواج، آغاز زندگی و مسجد ایجاد نمود.)اشتهاردی۱۳۹۶ ص۵)
تأکید بر نماز در خانواده در تفسیر شیعه و سنی
مفسران شیعه و سنی در تفسیر آیه “وأمر اهلک بالصلاه واصطبر علیها” (طه: ۱۳۲) اشاره کرده‌اند که پیامبر اکرم (ص) به مدت شش تا نه ماه هر روز به درخانه حضرت فاطمه زهرا (س) می‌آمدند و با صدا زدن “الصلوه الصلوه” آنان را به نماز دعوت می‌کردند. (مجلسی ج ۲۵ ص۲۰۷)این در حالی بود که حضرت فاطمه زهرا (س) و امیرالمؤمنین علی (ع) کسانی نبودند که نمازشان قضا شود، بلکه پیامبر با این عمل به امت اسلامی می‌آموختند که ترویج نماز باید از خانواده آغاز شود و والدین باید نسبت به اقامه نماز در خانواده حساسیت ویژه‌ای داشته باشند
دعا برای نسل پاک در آغاز زندگی مشترک
پیامبر اکرم (ص) هنگام خواندن خطبه عقد برای زوج‌های جوان، در همان مراسم عقد برای نسل آینده آنان دعا می‌کردند که نسلی پاک و خداگرا باشند. در تفسیر قرآن آمده است که در بین دعاهای قرآن، امیرالمؤمنین علی (ع) این دعای قرآنی را زیاد تکرار می‌کردند: “رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّهَ أَعْیُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا” (فرقان: ۷۴) که معنای آن این است: “پروردگارا، از همسران و فرزندانمان مایه روشنی چشمانمان قرار ده و ما را پیشوای پرهیزگاران کن.” این دعا نشان‌دهنده اهتمام ائمه معصومین به تربیت نسل صالح و خداگرا از همان آغاز تشکیل خانواده است(ابن شهرآشوب ج ۳ ص ۳۸۰)
یافته‌های تحقیق
روش‌های پیامبر در ترویج نماز در خانواده
پیامبر اکرم (ص) در تربیت کودکان برای نماز، از روش‌های کاملاً حساب شده و متناسب با روحیات کودکان استفاده می‌کردند: بیدار کردن کودکان با نوازش: ایشان کودکان را با محبت و نوازش برای نماز بیدار می‌کردند. استفاده از تشویق‌های ملموس: با دادن خوراکی به کودکان، آنان را به نماز علاقه‌مند می‌ساختند. استقبال از حضور کودکان در مسجد: حضور کودکان در مسجد را گرامی می‌داشتند و برای آنان ارزش قائل بودند. ایجاد فضای شاد و پرنشاط: با رفتارهای شیرین و جذاب، کودکان را به نماز و مسجد جذب می‌کردند.
نقش‌آفرینی بانوان
پیامبر (ص) برای بانوان در ترویج فرهنگ نماز جایگاه ویژه‌ای قائل بودند: اختصاص مکان ویژه در مسجد: برای بانوان در مسجد مکانی مناسب در نظر گرفته شده بود.(صدوق ج ۱ ص ۴۷۰) استفاده از ظرفیت بانوان در انتقال معارف: همانند روش حضرت فاطمه (س) که از امام حسن (ع) می‌خواستند تا سخنان پیامبر را برای ایشان بازگو کند. الگوسازی رفتاری: بانوان به عنوان الگوهای عملی در تربیت دینی کودکان نقش آفرینی می‌کردند. بهره‌گیری از سیره حضرت فاطمه زهرا (س): روزی امیرالمؤمنین علی (ع) از همسرش حضرت فاطمه زهرا (س) پرسید: “مطالبی را که ما همین امروز از پیامبر می‌شنویم، به خانه که می‌آییم می‌بینم شما می‌دانید. از کجا مطلع می‌شوید؟” حضرت فاطمه زهرا (س) عرض کردند: “ای حسن پسرم! حسن را تشویق می‌کنم به مسجد بیاید، سخنان پدربزرگ را بشنود، خوب حفظ کند و برای من بازگو کند.” امیرالمؤمنین از این روش بسیار خوشحال شدند. این روایت نشان‌دهنده بهره‌گیری هوشمندانه حضرت زهرا (س) از ظرفیت کودکان برای انتقال معارف دینی و تشویق آنان به حضور در مسجد است. سیره پیامبر در بهره‌گیری از ظرفیت حضرت زهرا (س): برخلاف تصور برخی، پیامبر اکرم (ص) به صورت مستقیم و غیرمستقیم از ظرفیتهای حضرت فاطمه زهرا (س) در ترویج معارف دینی استفاده می‌کردند. ایشان با توصیه‌های مستقیم به حضرت زهرا (س)، تفویض مسئولیتهای تربیتی به ایشان، و الگوبرداری از سیره عملی دخترشان، از ظرفیتهای بی‌نظیر ایشان در پیشبرد اهداف تربیتی جامعه اسلامی بهره می‌بردند.(شیخ عباس قمی ۱۳۵۹ ص ۵۷)
راهکارها
شمارش نعمت‌ها
در روایات اسلامی آمده است که وقتی حضرت موسی (ع) از خداوند خواست تا راهی برای عاشق کردن بندگان به ذات مقدس الهی نشان دهد، خداوند فرمود: “نعمت‌هایم را برای بندگانم بشمار تا عاشقم شوند.”(مجلسی ج ۱ ص ۷۱) راهکارهای اجرایی:
اشاره به بیش از ۱۱۰۰ نعمت ذکر شده در قرآن کریم
ایجاد گفت‌وگوی خانوادگی حول نعمت‌های الهی
استفاده از فضای مجازی برای نمایش نعمت‌ها
تهیه کلیپ‌ها و عکس‌های جذاب از نعمت‌های الهی
نمونه نعمت‌های قابل طرح: نعمت خورشید، ماه، آسمان، زمین و ستارگان نعمت باران، باد و هوای پاک نعمت عقل، چشم، گوش و زبان نعمت خانواده و روابط عاطفی
توجه به نشانه‌های الهی
قرآن کریم در آیات متعددی به نشانه‌های الهی اشاره کرده و می‌فرماید: “و از آیات اوست…” این نشانه‌ها زمینه‌ساز شناخت بیشتر خداوند و تقویت ایمان هستند. راهکارهای اجرایی: توجه به تنوع رنگ‌ها، زبان‌ها و خلقت به عنوان آیات الهی پرورش حس شکرگزاری در برابر نعمت‌ها تقویت خلاقیت کودکان در شناسایی نشانه‌های خدا برگزاری جلسات خانوادگی برای بحث درباره نشانه‌های الهی نمونه نشانه‌ها: تنوع رنگ‌ها در طبیعت و انسان‌ها تفاوت زبان‌ها و فرهنگ‌ها تنوع نژادها و قومیت‌ها تفاوت‌های فردی حتی در دوقلوها
شمارش خطرها
انسان با وجود توانایی‌های فراوان، در معرض خطرهای متعدد قرار دارد. قرآن کریم راه مقابله با این خطرها را اشاره کرده است. راهکارهای اجرایی: آگاهی‌بخشی درباره خطرهای روحی، اجتماعی و معنوی استفاده از آیات قرآن در مواجهه با خطرها بهره‌گیری از نماز به عنوان عامل محافظت در برابر خطرها ایجاد گفت‌وگو درباره راه‌های مقابله با تهدیدها انواع خطرها: خطرهای جسمی و بیماری‌ها خطرهای روحی و اخلاقی خطرهای اجتماعی و فرهنگی خطرهای سیاسی و فکری
نتیجه‌گیری
با بررسی سیره پیامبر اکرم (ص) می‌توان به این نتیجه کلیدی دست یافت که خانواده، کانون اصلی و نقطه آغاز ترویج فرهنگ نماز است. ایشان با به کارگیری روش‌های عملی، خلاقانه و متناسب با هر سن، این فرهنگ را در جامعه نهادینه کردند.
دستاوردهای کلیدی این پژوهش را می‌توان در محورهای زیر خلاصه کرد:
راهکارهای عملی: سه روش “شمارش نعمت‌ها”، “توجه به نشانه‌های الهی” و “شمارش خطرها” به عنوان راهکارهای کاربردی برای نهادینه کردن نماز در کانون خانواده معرفی شدند.
الگوهای رفتاری: سیره پیامبر (ص) و حضرت فاطمه (س) به عنوان اسوه‌های عملی نشان می‌دهند که:
تأکید بر نماز باید حتی در برترین خانواده‌های مذهبی نیز مستمر باشد.
بانوان می‌توانند نقش محوری و بی‌بدیلی در انتقال معارف دینی به نسل بعد ایفا کنند.
جذب کودکان با روش‌هایی چون قصه، بازی و تشویق، سنگ بنای محکمی برای عبادت در بزرگسالی است.
چشم‌انداز آینده: تلفیق سیره نبوی با ظرفیتهای فناوری جدید و تعامل سازنده در خانواده، راهبرد موفقیت‌آمیزی برای ترویج فرهنگ نماز در عصر حاضر است.
در نهایت، موفقیت در این مسیر، علاوه بر تقویت بنیان خانواده، ما را به تحقق آرمان پیامبر (ص) درباره محبوبیت خانواده‌های خداگرا نزد پروردگار نزدیک‌تر خواهد کرد
منابع
- ۱. قرآن کریم
- ۲. قمی، عباس، تتمه المنتهی، تحقیق و تصحیح باقری بیدهندی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش
- اشتهاردی، رنج ها و فریادهای فاطمه بی جا ۱۳۹۶ ش.
- ابن بابویه، محمدبن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات اسلامی وابسته جامعه مدرسین حوزه علمیه ۱۴۱۳ق.
- شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۰۹ق.
- مجلسی محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء تراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب علیهم السلام، قم، علامه،۱۳۷۹ق.
- هاشم رسولی محلاتی، زندگانی حضرت محمد، بی جا، بی نا، بی تا.
