دلیل سجده کردن شیعیان بر مهر چیست؟ – چرا سجده بر مهر کربلا ثواب بیشتری دارد؟
سجده، یکی از ارکان اصلی فریضه ی بی مثال نماز است . رکنی که نشان عالی بندگی و خاکسارى و اوج فروتنی در برابر خالق هستی است. رکنی که علی رغم به خاک افتادن، نمازگزارِ ساجد را به عرش اعلی می برد زیرا این خاکساری، اعلیترین مرتبه و تجلی بندگی و عبودیت است. شخص نمازگزار با سجده کردن و با اقرار به تذلل و خاکساری در برابر پروردگار، خود را جزئی از مخلوقات و کائنات تسبیح گوی قرار می دهد و همنوا با ذرات هستی، بر یگانگی خداوند شهادت می دهد، چنانچه خداوند در قرآن کریم می فرماید:«وَلِلَّهِ یَسْجُدُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ مِنْ دَابَّهٍ وَالْمَلَائِکَهُ وَهُمْ لَا یَسْتَکْبِرُونَ»[۱]؛ (نه تنها سایه‌ها)، بلکه تمام آنچه در آسمانها و زمین از جنبندگان وجود دارد، و همچنین فرشتگان، برای خدا سجده می‌کنند و تکبّر نمی‌ورزند.[۲] سجده باشکوهترین حالت بنده است که در آن انسان پیشانی بر خاک می ساید، در این مقاله به موضوع “دلیل سجده کردن شیعیان بر مهر چیست؟ – چرا سجده بر مهر کربلا ثواب بیشتری دارد؟” میپردازیم. برای یافتن پاسخ این سؤالات با ما همراه شوید.
عقیده شیعه و غیر شیعه درباره ی جواز سجده بر خاک
ما شیعیان بر طبق آموزه ها و تعالیم ائمه اطهار علیهم السلام و بزرگان دین، سجده کردن بر زمین و هرآنچه که از آن می روید را به شرطی که جزء خوراکی ها و پوشیدنی ها نباشد، جایز می دانیم. اما سجده بر خاک به ویژه تربت کربلا نزد ما شیعیان از استحباب و ارزش بالایی برخوردار است. اما، مذاهب غیر شیعه سجده کردن بر همه چیز را جایز دانسته و شیعیان را متهم به بت پرستی و شرک می کنند. گروهی تُندرو و افراطی از مذاهب غیر شیعه در اثبات ادعای خود می‌گویند: سجده بر خاک و آنچه از آن ساخته شده، نه تنها واجب و یا حتی مستحب نیست بلکه امری حرام است و چنانچه کسی از روی عمد این کار را انجام دهد، مشرک است.
دلیل سجده کردن بر مهر
سجده پیامبر بر زمین
-
- اولین دلیل و برهان شیعه برای سجده گزاردن بر روی مهر، این است که: معتمدین و راویان حدیث از شیعه و سنی به اتفاقِ آرا، این روایت را نقل و تأیید کرده اند که پیامبر اکرم صلی الله چنین فرموده اند: «جُعِلت لیَ الأرضَ مَسجداً و ترابُها طَهورا»: زمین برای من سجده گاه و خاکش از عوامل طهارت قرار داده شده است.[۳] با استناد به این حدیث، فلسفه و اصل جواز سجده بر خاکِ زمین ثابت می شود.
- دلیل دیگر آن که بر طبق روایات واصله، رسول اکرم صلوات الله، در هنگام نماز، غیر از زمین و حصیر و نیز آن چیزهایی که از زمین می رویند، بر چیز دیگری سجده نکردند. چنانچه از ابووائل [۴] نقل شده است که می‌گفت: «رایت النبی صلی‌الله علیه، اذا سجد وضع جبهته وانفه علی الارض؛ [۵] [۶] پیامبر اسلام صلی الله را دیدم که وقتی سجده می‌کرد، پیشانی و بینی‌اش را بر زمین می‌نهاد.»
اصحاب و یاران پیامبر اکرم صلوات الله نیز به تأسی از ایشان، غیر از زمین بر چیز دیگری سجده نمی‌کردند:
-
- «وعن ابی‌عبیده ان ابن مسعود کان لا یصلی او لا یسجد الا علی الارض. رواه الطبرانی فی الکبیر»؛ ابن‌مسعود [۷] نماز نمی‌خواند و سجده نمی‌کرد؛ مگر بر زمین. طبرانی این روایت را در الکبیر نقل کرده است.
حتی گفته شده است که بعضی از صحابه رسول الله؛ از جمله مسروق بن الاجدع، چیزی شبیه به مُهر، همراهِ خود داشت و به هنگام مسافرت با کشتی بر آن سجده می‌کرد. محمد بن سعد در کتاب الطبقات الکبری اینگونه می‌نویسد:
-
- «حدثنا محمد قال کان مسروق اذا خرج یخرج بلبنه یسجد علیها فی السفینه»؛ [۸] مسروق، هر وقت که به مسافرتی می‌رفت، مقداری از خاک با خود بر می‌داشت تا در کشتی بر آن سجده کند.»
حتی در برخی از روایات اینطور آمده است که پیامبر اکرم صلی الله، به آن دسته از اصحاب و یاران که از سجده بر خاک حذر می‌کردند، امر می فرمود که بر خاک سجده نمایند. نمونه این روایات در برخی از منابع اهل سنت نیز آمده است:
چنانچه عبدالرزاق صنعنانی از خالد الجهنی نقل می‌کند:«پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله، شخصی به نام صهیب را دید که به هنگام سجده، مراقبت می نمود تا صورتش به خاک آلوده نشود، رسول الله به او فرمود: «ای صهیب، صورتت را بر خاک بگذار.» [۹]
همچنین از ام‌سلمه روایت شده که فرمود:
«رسول خدا صلوات الله، غلام من افلح را دید که به هنگام سجده، خودش را از آغشته شدن به خاک دور نگه می‌داشت. پیامبر اکرم به او فرمود: «خودت را به خاک بینداز (یعنی بر خاک سجده کن).»[۱۰]
سجده پیامبر بر اجزای زمین
از ابن‌عباس نقل شده است که می‌گفت: «ان النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم، سجد علی الحجر»؛ پیامبر اسلام صلی‌الله بر سنگ سجده می‌کرد.[۱۱]
این روایت را حاکم نیشابوری در کتاب المستدرک نقل کرده و ذهبی نیز در تلخیص همان کتاب (المستدرک) صحت آن را تایید کرده است.
سجده پیامبر بر حصیر
مسلم نیشابوری در کتاب صحیح مسلم از قول ابی‌سعید خدری اینگونه نقل می‌کند: «از ابوسعید خدری نقل شده است که به محضر رسول خدا صلی الله رسید و ملاحظه کرد که آن حضرت بر روی حصیری نماز می گزارند و بر روی همان حصیر سجده می‌کنند.»[۱۲]
همچنین بخاری و مسلم از قول میمونه همسر رسول الله نقل کرده‌اند: «کَانَ النَّبِیُّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ یُصَلِّی عَلَی الْخُمْرَهِ؛ [۱۳] [۱۴] از میمونه همسر رسول خدا صلوات الله اینگونه نقل شده است که فرمودند رسول خدا بر روی خمره [۱۵] سجده می‌فرمودند.
هیثمی هم در کتاب مجمع الزوائد از قول ابن عمر نقل می‌کند که رسول خدا صلی‌الله‌علیه، بر روی تکه ای حصیر نماز می‌خواندند و بر همان نیز سجده می‌کردند.[۱۶]
منع پیامبر از سجده بر پوشاک
نقل است که رسول خدا صلی الله شخصی را دید که بر گوشه ای از عمامه ی خود سجده می‌کرد، رسول الله با دستِ خود اشاره کردند که عمامه ی خود را بالا بکش و بر پیشانی اش اشاره فرمود (یعنی بر پیشانی ات سجده کن).[۱۷]
همچنین از حضرت علی علیه‌السّلام روایت شده است که فرمودند:
«اذا کان احدکم یصلی فلیحسر العمامه عن جبهته»؛ زمانی که خواستید سجده نمایید، باید عمامه را از پیشانی کنار بزنید.[۱۸]
دقت در این روایات بیانگر این مطلب است که به هنگام سجده هیچ سد و مانعی نباید مابین پیشانیِ نمازگزار و زمین قرار گرفته باشد، بنابراین سجده کردن بر البسه ای نظیر عمامه، ردا، فرش و… باطل است.
سجده بر چه چیزهایی جایز است؟
هشام بن حکم در روایتی می‌گوید به محضر امام صادق علیه‌السّلام رسیدم و عرض کردم: سجده کردن بر چه چیزهایی جایز است و بر چه چیزهایی جایز نیست؟ حضرت فرمودند: سجده کردن جایز نیست؛ مگر بر زمین و هر آن چه که از زمین می‌روید؛ به غیر از خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها. هشام می‌گوید به ایشان عرض کردم: فدایتان شوم، دلیل و حکمت آن چیست؟ امام فرمودند: از آن روی که سجده برای خداوند و به منظور نشان دادن تواضع و خضوع در برابر پروردگار است بنابراین سزاوار نیست که بر روی خوردنی وپوشیدنی باشد؛ زیرا که مال دوستان و دنیاپرستان، بنده آن چیزی هستند که می‌خورند و می‌آشامند و می پوشند؛ اما نمازگزاری که سجده می‌کند، در حال ابراز تذلل برای خداوند بلند مرتبه است؛ بر این اساس، شایسته نیست که در حال سجده پیشانی خود را بر آن چیزی قرار دهد که دنیا پرستان فریب و حیلت آن را خورده‌اند.[۱۹]
استحباب سجده بر تربت کربلا
دلیل این استحباب، از سیره و سخن ائمه اطهار و بزرگان دین نشأت گرفته است. نخستین کسی که نمازش را بر تربت امام حسین علیه‌السّلام گزارد و بر تربت کربلا سجده کرد، امام سجادعلیه‌السّلام بود که پس از به خاک سپردن پیکر ایشان، مقداری از خاک مزار آن حضرت را برداشت و با خود به مدینه برد و هم خود آن حضرت و هم فرزندان و اهل بیت رسول الله از آن پس، بر روی تربت کربلا سجده می‌کردند و نماز می گزاردند.
پیروان ایشان نیز با تأسی به معصومین علیهم السلام که سفارش شده ی پیامبر اسلام و یکی از ثقلین می باشند، سجده بر تربت امام حسین علیه السلام را مستحب می‌دانند و بر این کار مداومت می‌کنند.
علامه کاشف الغطاء رحمه الله در تفسیر و توضیح این موضوع می‌فرماید: شاید علت التزام شیعه به سجده بر روی تربت امام حسین – سوای اینکه پاکیزه‌تر است و از جهت طهارت و نظافت سزاوارتر از سجده کردن بر روی هر خاک و حصیری است که غالبا پر از گرد و غبار و آلودگی و میکروب است – یک هدف والا و متعالی باشد وآن این است که آن هنگامی که نماز گزار پیشانی بندگی را بر روی آن تربت می‌نهد، به یاد ایثار و فداکاری سید الشهداء علیه السّلام و خاندان و یاران پاکش – در راه اعتلای دین و عقیده و مقابله با ظلم و فساد – بیفتد.
از آنجایی که سجده یکی از مهمترین ارکان نماز است و در روایات نیز چنین آمده است که نزدیکترین حالت بنده به رب و پروردگارِ خود، حالت سجده است؛ از این رو سزاوار است که نمازگزار در هنگام سجده به سبب نهادن پیشانی بر تربت پاک و مطهر سید الشهدا، به یاد شهدای والامقامی بیفتد که همه ی هستی خود را در طبق اخلاص نهاده و تقدیم حق تعالی نمودند و روح پاک و مطهرشان به عالم رضوان عروج کرد؛ تا در نهایت فروتنی و در حال سجود (پایین رفتن و به خاک افتادن ظاهری) روحش را با بالا رفتن و عروج (معنوی) همراه کند و این دنیای فانی و زینت‌های فریبنده آن را کوچک و حقیر شمارد؛ وشاید همین امر، مقصود و منظور از سجده بر تربت سید الشهدا است تا طبق آنچه در روایات آمده، این سجده، حجاب‌های هفتگانه آسمان را بشکافد. پس این سجده در واقع همان راز و رمز بالا رفتن و عروج است از فرش به عرش و از خاک به نزد پروردگار عالمیان.
تفسیر علامه امینی رحمه الله از سجده بر تربت کربلا
مرحوم علامه امینی علیه الرحمه در این باره می‌فرماید:ما از تربت محل شهادت سیدالشهدا علیه السلام قطعه‌هایی را در‌اندازه‌های گوناگون می‌سازیم و هنگام رفتن به سجده پیشانی مان را بر آن می‌گذاریم، چنان که مسروق بن اجدع عالم و فقیه بزرگ اهل‌سنت و شاگرد مکتب خلافت، قطعه‌ای از تربت مدینه را به همراه خود می‌برد و در هنگام نماز بر آن سجده می‌کرد. آیا می توان گفت: دانشمند و فقیه اهل مدینه و آموزگار سنت رسول الله، بدعت گذار بوده و این عملش ناصواب و ناشایست بوده است؟
آری، همچنین بسیاری از فقها و بزرگان مذهب (شیعه) به هنگام سفر قطعه‌ای حصیر یا غیر آن را که پاکیزه و طاهر بود، همراه خود می‌بردند و به هنگام نماز خواندن بر آن سجده می‌کردند و لذا ما نیز بر اساس این سیره و سنتِ محکم، سجده بر خاک را لازم می‌دانیم.
رفع یک شبهه و اتهام در مورد سجده بر مهر
یکی از اتهاماتی که وهابی‌ها به شیعیان نسبت می دهند، بر اساس این شبهه است که می‌گویند شما مهر را می پرستید چنانچه بت را می پرستند و تصور می‌کنند که شیعه ی نمازگزار، مُهری را که در سجاده ی خویش گذاشته است، عبادت و پرستش می‌کند!
در رد این اتهام باید گفت که تاریخ گواه این مطلب است که وهابی‌ها، همواره در پی این هستند که با کوچکترین بهانه و دلیل واهی، مشرک بودن و ارتداد شیعیان را ثابت کنند؛ با این که خود بهتر از هرکسی بر این امر واقفند که شیعیان اگر سر بر مهر می گذارند، به این دلیل نیست که مهر را پرستش می کنند؛ بلکه فقط از این رو است که به پاک بودن و طهارت آن اطمینان دارند و و نیز یقین دارند که این تربت، جزئی از زمین است که سجده بر آن سفارش شده است.
چنانچه سجده بر مُهر مصداق بت پرستی و شرک باشد، یقیناً سجده بر فرش، گلیم،عمامه، لباس، سجاده و… نیز شرک خواهد بود. اگر این سجود بر مهری که تحفه ی پاک‌ترینِ مکان‌های روی زمین است، بت پرستی و شرک است، سجده بر فرش و سجاده که رنگین تر و خوش نقش و نگارتر و قیمتی تر است، بیشتر بت پرستی و شرک را به ذهن متبادر می کند. با این نگاه، چه فرقی است بین سجده بر مهر و سجده بر فرش؟
در روایات و جلد دوم کتاب سنن بیهقی اینگونه آمده است که: «جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید همراه با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قصد خواندن نماز ظهر را داشتیم، مشتی سنگریزه از زمین برگرفتم و در دست نگه داشتم تا خنک شود تا به هنگام سجده، پیشانی را بر آنها گذاردم و این به خاطر شدت گرما بود. سپس راوی می‌افزاید که اگر سجده کردن بر لباسی که بر تن داشت جایز بود، از برداشتن سنگریزه ها و نگهداری آن ها سهل تر می بود.»
پس سجده بر مهر، تعظیم و کرنش در مقابل خاک نیست بلکه سر نهادن و پیشانی ساییدن به خاک، خاکساری و ابراز بندگی در مقابل پروردگار است و مُهر فقط وسیله ای است جهت تسهیل و اطمینان از طهارت و پاکی محل سجده و عبادت در هر جا و مکان.
حسن ختام
امام صادق علیه‌السّلام فرمودند: «سجده بر خاک مزار حسین علیه‌السّلام، نورش تا آسمان هفتم را درخشان می‌کند و هر کس که تسبیحی از تربت امام حسین علیه‌السّلام را به همراه داشته باشد، تسبیح کننده به حساب می‌آید؛ هر چند که با آن تسبیح نگوید.» [۲۰]
حال کسی که سجده بر تربت مزار او، حجاب هفت آسمان را پاره می‌کند و طیف انوارش، روشنایی سماوات است، خود او چه ها می‌کند؟ و چه زیبا گفته است علامه امینی رحمه الله علیه: «هذا حبنا وهذا حسیننا، وهذا ماتمه، وهذه کربلاؤه، وهذه تربته، وهی مسجدنا، والله ربنا، وسنتنا وسیرتنا سیره نبینا وسنته ولله الحمد.»؛ این عشق ما و این حسین ما است. این عزای او، این کربلای او و این تربت مزار او است. تربت او سجده گاه ما، الله پروردگار ما و سنت و روش ما، سنت و روش پیامبر ما است. خدا را (بر این همه نعمت) حمد و سپاس می‌گوییم.[۲۱]
کاری از تحریریه ستاد اقامه نماز
پی نوشت ها
- سوره نحل، آیه ۴۹
- ترجمه مکارم شیرازی
- بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار علیهم السلام، ج۷۷ ، ص ۶
- ابووائل شقیق بن سلمه الاسدی الخزیمی. بعضی او را صحابی گفته اند و برخی دیگر گویند او تابعی است از اهل کوفه و درک صحبت عمر و عثمان و علی و معاذبن عباس و ابن عمر و ابن مسعود و ابوهریره و عایشه و غیر آنان از صحابه کرام کرده است و وفات او به سال ۸۲ یا ۸۹ هَ. ق. بود و او مردی زاهد و متقی و صاحب اقوال مشهوره است.
- الجصاص، أحمد بن علی، احکام القرآن، ج۵، ص۳۶.
- احمد بن حنبل، أبوعبدالله، مسند احمد، ج۳۱، ص۱۵۶
- عبدالله بن مسعود بن غافل بن حبیب الهُذَلی (درگذشته ۳۲ق) معروف به ابن مسعود از صحابه پیامبر اکرم (ص) و از محدثان و مفسران قرآن کریم در صدر اسلام بود. او ششمین کسی بود که اسلام آورد. ابن مسعود از نخستین گروه مهاجران به حبشه بوده است. وی از مکه به مدینه مهاجرت کرد و در جنگ‌های بدر و احد حضور داشت.
- ابن‌سعد بغدادی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۶، ص۱۴۱.
- الصنعانی، عبدالرزاق، المصنف، ج۱، ص۳۹۱، ح۱۵۲۸.
- متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام، کنز العمال، ج۸، ص۱۳۱، ح۲۲۲۴۷.
- الحاکم النیشابوری، أبوعبدالله، المستدرک، ج۱، ص۶۴۶.
- مسلم نیشابوری، أبوالحسن، صحیح مسلم، ج۱، ص۳۶۹
- بخاری، محمد بن إسماعیل، صحیح البخاری، ج۱، ص۸۶، کتاب الصلاه، باب الصلاه علی الخمره.
- مسلم نیشابوری، أبوالحسن، صحیح مسلم، ج۱، ص۴۵۸.
- خمره، سجاده‌ای است که از حصیر درست می‌شده است.
- الهیثمی، أبوالحسن نورالدین، مجمع الزوائد، ج۲، ص۵۶
- البیهقی، أبوبکر، السنن الکبری، ج۲، ص۱۵۱.
- همان، ص۱۵۲
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه (آل البیت)، ج۵، ص۳۴۳.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه (آل البیت)، ج۵، ص۳۶۵-۳۶۶.
- الأمینی النجفی، عبدالحسین، سیرتنا وسنتنا، ص۱۴۷.
