فلسفه نماز در کلام حضرت زهرا سلام الله علیها

به گزارش روابط عمومی مرکز تخصصی نماز، هفدهم آذر ماه، حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر وحیدی از اساتید ممتاز مرکز تخصصی نماز در گفتگویی، به مناسبت فرارسیدن ایام ولادت با سعادت حضرت زهرا سلام الله علیها، فرازی از خطبه فدکیه “الصلاه تَنزیهاً لکم عَن الکبر” «خداوند نماز را برای پیراستن شما از کبر قرار داد» را تشریح کرد.

چرا در خطبه فدکیه با وجود محوریت مبارزه با ظلم و دفاع از ولایت، حضرت زهرا سلام الله علیها به تبیین عمیق اسرار و فلسفه عبادات و احکام می پردازد؟

گرچه محور اصلی خطبه فدکیه، مسأله ولایت، دفاع از حقِ ولایت و مبارزه با ظلم و استکبار است، اما در مقدمه این خطبه، مطالب عمیقی بیان شده که هر محب و شیعه حضرت فاطمه زهرا(س) می‌تواند از آن فرازها نیز درس‌های بزرگی بیاموزد. در بخشی از این خطبه، حضرت فاطمه(س) به تبیین علل و اسرار احکام و عبادات می‌پردازند و این خود پیامی روشن برای همه پیروان ایشان دارد: اینکه من باید به اصل دین و مذهب خود، و حتی به تک تک احکام و علت تشریع آنها یقین داشته و آن‌ها را با آگاهی بپذیرم. یعنی اسلام را با دلیل بپذیرم، تشیع دوازده‌امامی را با استدلال ببینم، نماز و علت آن را بدانم، زکات و فلسفه آن را بشناسم، روزه و حکمت آن را درک کنم و به همین ترتیب در مورد تمامی احکام. چرا که حضرت فاطمه(س) خود با چنین معرفتی زندگی می‌کردند.

با توجه به خطبه فدکیه نماز چگونه انسان را از تکبر پاک می کند؟

در فرازی از این خطبه می‌خوانیم: حضرت این گونه اشاره می کنند که: فَجَعَل الاِیمَانَ تَطْهیرا لَکُمْ مِنَ الشِّرْکِ وَالصَّلاهَ تَنْزیها عَنِ الْکِبْرِ، وَالزَّکَاهَ تَزْکِیهً لِلنَّفْسِ، وَنِماءً فِى الرِّزْقِ؛. حضرت در این بخش از خطبه، هدف از نماز را نزاهت و پاکی از کبر معرفی می نماید.«خداوند ایمان را برای پاکسازی شما از شرک، و نماز را برای پیراستن شما از کبر، و زکات را برای تزکیه نفس و افزایش روزی و روزه را برای استوارسازی اخلاص قرار داد.» پیام این سخن آن است که ما باید نسبت به هر یک از این عبادات، هم یقین داشته باشیم و هم علت تشریع آن را بدانیم. اگر از نماز دفاع می‌کنیم، باید فلسفه آن را بشناسیم؛ اگر از حجاب حمایت می‌کنیم، باید حکمت آن را درک کنیم.

اما در بخش ویژه نماز، حضرت فاطمه(س) می‌فرمایند: «خداوند نماز را برای پاکسازی شما از کبر قرار داد.» پرسش اینجاست که نماز چگونه انسان را از تکبر پاک می‌کند؟ پاسخ را هم می‌توان در ظاهر و حرکات نماز جست و هم در معانی و باطن آن.

از نظر ظاهر، نمازگزار در شبانه‌روز حداقل هفده رکعت برای خدا تعظیم می‌کند، در رکوع می‌گوید: «سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ» و با این عمل، در برابر خداوند ادای احترام می‌کند و عملاً اعلام می‌دارد: «خدایا، من در طول روز برای هیچ‌کس به اندازه‌ای که برای تو خضوع می‌کنم، تعظیم نمی‌کنم.» در سجده نیز که حداقل سی‌وچهار بار در روز تکرار می‌شود، با گذاشتن برترین عضو بدن (پیشانی) بر خاک، در برابر پروردگار خویش فروتنی می‌کند و تکبر را زیر پا می‌گذارد.

با این حال، تأثیر نماز تنها به حرکات آن محدود نیست؛ حقیقت و معانی نماز نیز انسان را از کبر دور می‌سازد. همان «الله‌اکبر» که در نماز تکرار می‌شود، یعنی نمازگزار خدا را بزرگ می‌داند و خود را کوچک. او با گفتن «الله‌اکبر» اعلام می‌کند: «خدایا، تو بزرگی و من کوچکم» و این خود، زیر پا گذاشتن تکبر است. این ذکر، هم در تکبیره‌الاحرام (واجب) و هم در تسبیحات اربعه و ذکرهای رکوع و سجود (مستحب) تکرار می‌شود.

همچنین، وقتی نمازگزار می‌گوید: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ»، یعنی: «خدایا، تنها تو را می‌پرستم» و نه شیطان و نه هوای نفس را. و هنگامی که می‌گوید: «إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ»، یعنی: «خدایا، تنها از تو یاری می‌جویم»؛ به قدرت، علم، ثروت یا جایگاه خود دل نمی‌بندد و این نیز شکلی از شکستن تکبر است.

این معنا تنها در این دو جمله خلاصه نمی‌شود؛ بلکه در تمامی ذکرها و معانی نماز می‌توان آن را یافت. حتی هنگامی که نمازگزار برای برخاستن می‌گوید: «بِحَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ أَقُومُ وَ أَقْعُدُ»، در حقیقت اعتراف می‌کند که هر حرکتی از او، تنها با توان و قدرت خداوند ممکن است و خود را در برابر عظمت پروردگار، هیچ می‌بیند.

این جمله حضرت فاطمه زهرا(س) نشان می‌دهد که ژرفای نماز و نقش آن در زدودن تکبر، حتی در ذکرهای دیگری مانند «سُبْحَانَ اللَّهِ» و «الْحَمْدُ لِلَّهِ» نیز جاری است. امید است خداوند تبارک و تعالی به برکت کلام حضرت فاطمه(س) و اهل بیت(ع)، توفیق فهم معارف نماز را به همه ما عطا فرماید.

والسلام علیکم و رحمه الله