«مسجد گنبد» نماد رونق سنگان شهرستان خواف خراسان رضوی
به گزارش روابط عمومی ستاد اقامه نماز خراسان رضوی و به نقل از خبرگزاری خبرگزاری ایسنا استان، مسجد چنانکه از نامش برمی‌آید در اصل محل سجده و نماز است اما اگر به تاریخ برخی از مسجدها همچون مسجدالنبی، مسجدالاقصی، مسجدالحرام، مسجد جامع اصفهان و مسجد گوهرشاد نگاهی بیاندازیم، متوجه می‌شویم که مسجد از ابتدای شکل‌گیری علاوه بر محلی برای عبادت، کارکرد آموزشی، سیاسی، اجتماعی و هنری نیز داشته است.
رجبعلی لباف‌خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: سنگان یکی از ۴ شهر منطقه خواف قدیم در فاصله ۲۴ کیلومتری جنوب شهر کنونی خواف و بر سر راه خواف به باخرز و جام نیز قرار داشته است.
وی اضافه کرد: خواف نیز مانند دیگر شهرها و آبادی‌های خراسان فراز و نشیب‌های فراوان به خود دیده و با توجه به آثار فاخری چون مسجد گنبد و مسجد جامع که در آن برجای مانده و شخصیت‌های بزرگی مانند علی بن قاسم سنجانی، ابو هشام سنجانی، ابوالحسن علی بن حمدویه سنجانی، رکن‌الدین محمود سنجانی (شاه سنجان)، مولانا میرقوام‌الدین سنجانی و … از آن دیار برخاسته‌اند تا سده‌های اخیر سرافراز و پررونق باقی بماند؛ به گونه‌ای که جغرافی‌دانان و نویسندگانی چون مولف حدود العالم، ابن حوقل، استخری، یاقوت حموی، صفی‌الدین بغدادی، حمدالله مستوفی و حافظ ابرو آن را مورد توجه قرار داده و در شمار مضافات خواف در ایالت نیشابور نام برده‌اند و برخی به معادن آن نیز اشاره کرده‌اند.
لباف‌خانیکی گفت: اکنون سنگان به یمن وفور سنگ آهن از بسیاری از روستاهای همتای خود سبقت گرفته و بار دیگر شهر شده و رونق گرفته است. سنگان در حافظه تاریخی هموطنان زرتشتی نیز جایگاه خاصی دارد، زیرا به نقل از منابع معتبر تاریخی در مهاجرت بزرگ و دسته‌جمعی که زرتشتیان در صدر اسلام از سنگان خواف آغاز کرده و از دره‌ها، کوه‌ها و کویرهای قهستان گذشته و خود را به جزایر خلیج فارس رسانده‌اند. از آن‌جا به بنگال هند مهاجرت کردند و در آن جا شهری به نام سنگان ساختند و در آن شهر مقیم شده‌اند.
وی ادامه داد: سنگانیان مهاجر در آن‌جا زاد و ولد کرده‌اند و آنان بوده‌اند که نیای «پارسیان هند» محسوب می‌شوند، پارسیانی که در دیگر ایالات هند نیز پراکنده شده‌اند. سنگان در سده‌های اولیه هجری مانند زوزن، خرگرد و سلامه رو به پیشرفت گذاشته و آوازه آن در قرن ششم و هفتم هجری قمری به اوج رسیده که نشانه‌های آن در قامت مسجد گنبد و مسجد جامع سنگان موجود است.
این باستان‌شناس تاریخی خاطرنشان کرد: مسجد گنبد سنگان یکی از بناهای فاخر عصر شکوفایی فرهنگ و هنر ایران است که در سال ۵۳۵ هجری قمری در شهر سنگان ساخته شده است. این بنا اکنون با نقشه تقریبا مربع در ابعاد ۷/۱۰×۶/۴۰ متر با دیوارهای گچ اندود و محراب گچ‌بری بازسازی شده و گنبدی مزین به آجرهای خفته راسته در ترکیبی موزون و چشم‌نواز با صلابت برجای مانده اما با توجه به نامناسب بودن درِ ورودی و نامتناسب بودن ایوان و صحنی که بعدها به آن افزوده شده، احتمال دارد بنا در ابتدا یک چهارطاقی در انتهای ایوان قبله مانند گنبد خواجه نظام‌الملک، در انتهای ایوان قبله مسجد جامع اصفهان بوده و یا شبستانی در انتهای ایوان قبله مسجد عظیم چهار ایوانی که بعد از سیطره سلجوقیان مانند مدرسه نظامیه خرگرد مورد بی‌مهری یا کم لطفی قرار گرفته و ویران شده است.
لباف‌خانیکی بیان کرد: در منابع تاریخی به وجود آن مسجد فرضی باشکوه اشاره نشده است، اما در بررسی گورستان‌های سنگان و روستاهای مجاور بر روی برخی قبور قطعاتی از کتیبه‌های آجری عصر سلجوقیان مشاهده شد که بدون تردید متعلق به بنای باشکوهی از دوران سلجوقی در سنگان بوده‌اند و بر لچکی‌های مسجد جامع سنگان نیز از همان قطعات کتیبه آجری نصب است که متعلق به تزئینات مسجد جامع نیست و احتمالا بازمانده از همان مسجد باشکوهی است که اکنون بخشی از آن مسجد گنبد نامیده می‌شود.
وی اظهار کرد: مسجد گنبد با اینکه ظاهرا تغییر و تحولات زیادی به خود دیده اما هنوز هم آثار شواهدی برجای مانده که آن را بنایی باشکوه و زیبا جلوه می‌دهد. قاعده چهار ضلعی بنا به کمک گوشوارها و طاق‌نماها ماهرانه به ۸ ضلعی و در نهایت دایره تبدیل شده تا استقرار گنبد بر فراز آن تسهیل شود و سطوح زیر طاق درگاهی‌ها و لچکی‌ها تجلی‌گاه گچ‌بری‌های متنوع و زیبا شده است.
لباف‌خانیکی ادامه داد: بر پاکار گنبد یک رشته کتیبه کوفی گلدار بسیار زیبا قابل مقایسه با کتیبه مدرسه نظامیه خرگرد نقش بسته و آجرهای راسته به گونه‌ای گنبد را زیبا کرده که ستاره‌های تو در تو را شکل داده‌اند. رویه دیوارها گچ اندود است و احتمال دارد که نمای اولیه دیوارها نیز آجری بوده و به شیوه عصر سلجوقی مانند دیوار رباط شرف و رباط ماهی تزئیناتی داشته است. نمای بیرونی بنا ساده و بی‌آلایش و ظاهرا درخور آن همه شکوه و جلال فضای داخل نیست.
