مواردی که در آن می توان نماز واجب را شکست!
هنگامی که به نماز می ایستیم، در واقع به ملاقات خالق یکتا رفته ایم و سزاوار است آداب معاشرت و هم کلامی با کردگار جهانیان را به شایسته ترین شکل ممکن، به جای آوریم. از این رو، همان طور که خروج ناگهانی و بدون عذر موجه، از محل ملاقات با افراد، توهین به شخصی است که در حال صحبت و معاشرت با او هستیم، قطع کردن و شکستن نماز هم، همینگونه است. زیرا هنگامی که با ادای تکبیره الإحرامِ نماز، به گفتگو با خداوند می پردازیم، در واقع به ملاقات خدا رفته ایم. بنابراین شایسته نیست که قبل از پایان گفتگو و سلامِ نماز، به ناگاه از سجاده معاشرت و هم کلامی با معبود، خارج شویم. اما، خداوند به قدری مهربان و حکیم است که این امر را برای شرایط اضطرار و مواقع خطر، بلامانع دانسته و آن را مباح و حتی گاهی اوقات واجب گردانیده است. در این نوشتار، بر آن شدیم تا با مواردی که در آن، می توان نماز واجب را شکست، آشنا شویم. با ما همراه باشید.
حکم شکستن نماز واجب
شکستن نمازهای واجب از روی اختیار حرام است.
مسأله ۱۱۵۹ شکستن نماز واجب از روی اختیار حرام است (۱)، ولی برای حفظ مال (۲) و جلوگیری از ضرر مالی یا بدنی مانعی ندارد (۳).
۱-(خوئی، تبریزی:) بنا بر احتیاط واجب حرام است..
۲-(سیستانی:) بنا بر احتیاط واجب جایز نیست..
۳-(فاضل:) حفظ جان و مال …
۳-(مکارم:) مسأله شکستن نماز واجب عمداً، بنا بر احتیاط جایز نیست ولی برای جلوگیری کردن از ضرر قابل توجّه مالی یا بدنی مانعی ندارد.
۴-(بهجت:) و هم چنین شکستن نماز مستحبّی از روی اختیار، مانعی ندارد.
در چه مواردی می توان نماز واجب را شکست؟
همانگونه که گفته شد، در برخی موارد، شکستن نماز، مجاز شمرده شده است . شرایط و مواردی که شکستن نماز واجب را مجاز می نماید از این قرار است:
مواردی که می توان نماز را شکست در رساله امام خمینی قدس سره آمده است:
مسأله ۱۱۵۹- شکستن نماز واجب از روى اختیار حرام است، ولى براى حفظ مال و جلوگیرى از ضرر مالى یا بدنى مانعى ندارد.
مسأله ۱۱۶۰- اگر حفظ جان خود انسان یا کسى که حفظ جان او واجب است یا حفظ مالى که نگهدارى آن واجب مى باشد بدون شکستن نماز ممکن نباشد باید نماز را بشکند ولى شکستن نماز براى مالى که اهمیت ندارد مکروه است.
مسأله ۱۱۶۱- اگر در وسعت وقت مشغول نماز باشد و طلبکار طلب خود را از او مطالبه کند چنانچه بتواند در بین نماز طلب او را بدهد باید در همان حال بپردازد و اگر بدون شکستن نماز دادن طلب او ممکن نیست باید نماز را بشکند و طلب او را بدهد، بعد نماز را بخواند.
مسأله ۱۱۶۲- اگر در بین نماز بفهمد که مسجد نجس است چنانچه وقت تنگ باشد باید نماز را تمام کند و اگر وقت وسعت دارد و تطهیر مسجد نماز را به هم نمىزند باید در بین نماز تطهیر کند بعد بقیه نماز را بخواند و اگر نماز را به هم مىزند باید نماز را بشکند و مسجد را تطهیر نماید بعد نماز را بخواند.
مسأله۱۱۶۳- کسى که باید نماز را بشکند اگر نماز را تمام کند معصیت کرده ولى نماز او صحیح است اگر چه احتیاط مستحب آن است که دوباره بخواند.
مسأله۱۱۶۴- اگر پیش از آنکه به اندازه رکوع خم شود یادش بیاید که اذان یا اقامه را فراموش کرده، چنانچه وقت نماز وسعت دارد مستحب است براى گفتن آنها نماز را بشکند.
از نظر امام خمینی رحمت الله علیه، علاوه بر موارد فوق، گاهی بقای بر شک نیز می تواند باعث شکستن نماز شود:
مسأله ۱۱۶۶- اگر یکی از شک‌های باطل کننده برای انسان پیش آید، نمی‌تواند نماز را به‌هم بزند، ولی اگر به قدری فکر کند که شک پابرجا شود به‌هم زدن نماز مانعی ندارد.
شکیات نماز ۲۳ قسم است:هشت قسم آن شک‌هایی است که نماز را باطل میکند و به شش قسم آن نباید اعتنا کرد و نُه قسم دیگر آن صحیح است.
شکیات باطل کننده نماز
مسأله ۱۱۶۵- شک‌هایی که نماز را باطل میکند و پس از آن میتوان نماز را شکست از این قرار است:
اول:شک در شمارۀ رکعت‌های نماز دو رکعتی مثل نماز صبح و نماز مسافر،ولی شک در شمارۀ رکعت‌های نماز مستحب دو رکعتی و بعضی از نمازهای احتیاط نماز را باطل نمی‌کند.
دوم:شک در شمارۀ رکعت‌های نماز سه رکعتی.
سوم:آن که در نماز چهار رکعتی شک کند که یک رکعت خوانده یا بیشتر.
چهارم:آن که در نماز چهار رکعتی پیش از تمام شدن سجدۀ دوم،شک کند که دو رکعت خوانده یا بیشتر(تفصیل این مسأله در صورت چهارم مسأله ۱۱۹۹ مراجعه شود).
پنجم:شک بین دو و پنج یا دو و بیشتر از پنج.
ششم:شک بین سه و شش یا سه و بیشتر از شش.
هفتم:شک در رکعت‌های نماز که نداند چند رکعت خوانده است.
هشتم:شک بین چهار و شش یا چهار و بیشتر از شش،چه پیش از تمام شدن سجدۀ دوم باشد یا بعد از آن.ولی اگر بعد از سجدۀ دوم شک بین چهار و شش یا چهار و بیشتر از شش برای او پیش آید احتیاط مستحب آن است که بنابر چهار بگذارد و نماز را تمام کند و بعد از نماز دو سجدۀ سهو به‌جا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.[۱]
مواردی که در استفتائات آیه الله مکارم شیرازی آمده است
مسأله ۱۰۴۱ـ شکستن نماز واجب عمداً بنابر احتیاط جایز نیست، ولى براى جلوگیرى کردن از ضرر قابل توجّه مالى یا بدنى مانعى ندارد، مثلاً اگر جان نمازگزار یا کسى که حفظ جان او واجب است به خطر بیفتد و بدون شکستن نماز رفع خطر ممکن نباشد باید نماز را شکست، همچنین براى حفظ مالى که نگهدارى آن لازم است، امّا براى مالى که اهمّیّت چندانى ندارد، مکروه است.
مسأله ۱۰۴۲ـ هرگاه مشغول نماز باشد و طلبکارى طلب خود را مطالبه کند، چنانچه بتواند در بین نماز طلب او را بدهد و صورت نماز به هم نخورد بهتر است در همان حال بپردازد، ولى اگر بدون شکستن نماز ممکن نیست صبر کند تا نماز تمام شود و این مقدار تأخیر منافات با فوریت اداى دین ندارد مگر این که ضرورت خاصى داشته باشد، مثل این که همراهان وهمسفران طلبکار مى روند واو به زحمت مى افتد.
مسأله ۱۰۴۳ـ هرگاه در اثناء نماز بفهمد مسجد نجس شده و تطهیر مسجد نماز را به هم نزند آن را تطهیر کند، در غیر این صورت بعد از نماز اقدام به تطهیر مسجد نماید و احتیاط آن است که نماز خود را طولانى نکند.
مسأله ۱۰۴۴ـ در مواردى که شکستن نماز واجب است چنانچه ادامه دهد معصیت کرده و نماز او نیز اشکال دارد.
مسأله ۱۰۴۵ـ اگر پیش از رکوع متوجّه شود اذان و اقامه را فراموش کرده چنانچه وقت وسعت داشته باشد بهتر است نماز را بشکند و اذان و اقامه را بگوید و دوباره شروع کند.[۲]
احکام مربوط به شکستن و یا قطع کردن نماز در رساله آیت الله سیستانی
مسأله ۱۱۴۵ـ شکستن نماز واجب از روى اختیار ـ بنابر احتیاط واجب ـ جایز نیست. ولى براى حفظ مال، و جلوگیرى از ضرر مالى یا بدنى مانعى ندارد، بلکه براى هر غرضى دینى یا دنیوى که مورد اهتمام نمازگزار است، مانعى ندارد.
مسأله ۱۱۴۶ـ اگر حفظ جان خود انسان یا کسى که حفظ جان او واجب است، یا حفظ مالى که نگهدارى آن واجب مىباشد، بدون شکستن نماز ممکن نباشد، باید نماز را بشکند.
مسأله ۱۱۴۷ـ اگر در وسعت وقت مشغول نماز باشد و طلبکار طلب خود را از او مطالبه کند، چنانچه بتواند در بین نماز طلب او را بدهد، باید در همان حال بپردازد، و اگر بدون شکستن نماز، دادن طلب او ممکن نیست، باید نماز را بشکند و طلب او را بدهد، وبعد نماز را بخواند.
مسأله ۱۱۴۸ـ اگر در بین نماز بفهمد که مسجد نجس است، چنانچه وقت تنگ باشد باید نماز را تمام کند، و اگر وقت وسعت دارد و تطهیر مسجد نماز را بهم نمىزند، باید در بین نماز تطهیر کند، بعد بقیه نماز را بخواند. و اگر نماز را بهم مىزند، در صورتى که بعد از نماز تطهیر مسجد ممکن باشد، شکستن نماز براى تطهیر جایز است، و اگر بعد از نماز تطهیر مسجد ممکن نباشد، باید نماز را بشکند و مسجد را تطهیر نماید، و بعد نماز را بخواند.
مسأله ۱۱۴۹ـ کسى که باید نماز را بشکند، اگر نماز را تمام کند، اگر چه معصیت کرده ولى نمازش صحیح است، اگرچه احتیاط مستحب آن است که دوباره بخواند.
مسأله ۱۱۵۰ـ اگر پیش از قرائت یا پیش از آنکه به اندازه رکوع خم شود، یادش بیاید که اذان و اقامه، یا تنها اقامه را فراموش کرده، چنانچه وقت نماز وسعت دارد، مستحب است براى گفتن آنها نماز را بشکند، بلکه اگر پیش از تمام شدن نماز یادش بیاید که آنها را فراموش کرده، مستحب است براى گفتن آنها نماز را بشکند.
استفتائات مراجع تقلید درباره موارد شکستن نماز
از آنجایی که احکام معمولاً به صورت کلی هستند و ممکن است در زندگی روزمره مطلبی پیش بیاید که جزئیات آن در رساله ها و استفتائات ذکر نشده باشد، خالی از فایده نیست که در اینجا تعدادی از پرسش ها و پاسخ های مراجع عالیقدر را عنوان نماییم.
سؤال ۱: اگر کسی در حال خواندن نماز است متوجه بشود بچه ای حیوانی رو در حال اذیت کردن است که امکان دارد حیوان دچار جراحت شدیدی بشود وظیفه ما چیست ؟
پاسخ: می تواند نماز را بشکند هر چند از حیواناتی که مالیت دارند نباشد.
در همین زمینه روایت زیبایی نقل شده است که ذکر آن در اینجا خالی از لطف نیست .
عن ابی عبدالله علیه السلام قال:« مردی عابد و سالخورده ای در میان بنی اسرائیل زندگی می کرد ، روزی در حالی که مشغول نماز و عبادت خدا بود نگاهش (در حال نماز) به دو پسر بچه افتاد که خروس زنده ای را گرفته و پرهای او را می کنند و او را آزار و شکنجه می دادند ، ولی آن عابد نسبت به کار آن دو بچه عکس العملی از خود نشان نداده و آنها را از کارشان باز نداشته و همچنان خود را مشغول نماز و عبادت نموده بود ، پس خداوند متعال به زمین فرمان داد: تا دهان باز کند و آن عابد سنگدل را در خود فرو برد و او ( تا ابد ) همچنان در حال فرو رفتن در زمین است.»[۱]
سؤال ۲: آیا شکستن نماز برای ادای دین جایز است؟
پاسخ: هرگاه مشغول نماز باشد و طلبکارى طلب خود را مطالبه کند، چنانچه بتواند در بین نماز طلب او را بدهد و صورت نماز به هم نخورد بهتر است در همان حال بپردازد، ولى اگر بدون شکستن نماز ممکن نیست صبر کند تا نماز تمام شود و این مقدار تأخیر منافات با فوریت اداى دین ندارد مگر اینکه ضرورت خاصى داشته باشد، مثل اینکه همراهان وهمسفران طلبکار مىروند واو به زحمت مىافتد. بنابراین شکستن نماز براى پرداخت بدهى مردم، در صورتى که بعد از نماز دسترسى به او پیدا نمى کند، واجب است.
سؤال ۳: اگر اذان و اقامه را فراموش کرده و نماز را شروع نماید آیا می تواند نماز را به هم بزند و اذان و اقامه گفته و دوباره نماز را شروع کند؟
پاسخ: اگر پیش از رکوع رکعت اول متوجّه شود اذان و اقامه را فراموش کرده چنانچه وقت وسعت داشته باشد بهتر است نماز را بشکند و اذان و اقامه را بگوید و دوباره شروع کند.
سؤال۴: تکنسین برق هستم. هنگامی که مشغول نماز هستم برق قطع می شود . آیا مجاز به شکستن نماز هستم ؟
پاسخ: شکستن نماز در صورت ضرورت مانعی ندارد.
سؤال ۵: نماز جماعت برپا است و کودکی قرآن را برمی دارد و ورق میزند و پاره میکند آیا شکستن نماز واجب است تا قرآن را از او بگیرد؟
پاسخ:در صورتی که قرآن را پاره می کند نماز را بشکند.
سؤال ۶: اگر در نماز بفهمیم جایی دارد اسراف میشود باید برای جلو گیری از آن نماز را خلاصه کنیم؟
پاسخ: در فرض سؤال باید نماز را خلاصه کند.
سؤال ۷: آیا شکستن نماز برای تطهیر مسجد جایز است؟
پاسخ: هرگاه در اثناء نماز بفهمد مسجد نجس شده و تطهیر مسجد نماز را به هم نزند آن را تطهیر کند، در غیر این صورت بعد از نماز اقدام به تطهیر مسجد نماید و احتیاط واجب آن است که نماز خود را طولانى نکند.
امام صادق علیه السلام در روایتی فرموده اند: اگر کسی در بین نماز خون دماغ شود و آب در دسترس باشد، و یا کسی باشد که به او اشاره کند تا آبی بیاورد و خون را پاک کند، پس باید [این کار را انجام دهد و] نمازش را حفظ نموده و قطع نکند.[۲]
سؤال ۸: اگر بین نماز پدر یا مادر دستوری به ما دادند بر ما واجب است برای اجرای آن نماز را خلاصه کنیم؟
پاسخ: چنانچه کاری است که انجام ندادن آن سبب نارضایتی آنها می شود نماز را خلاصه کند.
حق مادر به قدری گسترده و مهم است که حتی از حق پدر برتر است، از این رو رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرگاه در نماز مستحب بودی و پدرت تو را فرا خواند، نمازت را قطع نکن؛ ولی اگر مادرت تو را فرا خواند نمازت را قطع [و اجابتش] کن.
سؤال ۹- زمانی که وقت نماز تنگ شده است و آبروی مؤمنی نیز در خطر است کدام یک واجب تر است؟
پاسخ: اگر مساله مهمی باشد نماز را در حالی که به دنبال آن می رود می خواند.
سؤال ۱۰- آیا در حال نماز خواندن اگر کسی بجز من خانه نباشد و کسی زنگ بزند شکستن نماز چه حکمی دارد؟
پاسخ: طبق نظر آیت الله خامنه ای : شکستن نماز واجب از روی اختیار حرام است . فقط در صورتی که جان انسان مؤمن یا جان خود نماز گذار در خطر باشد، شکستن نماز واجب جایز است یا برای حفظ مال و جلو گیری از ضرر مالی که اهمیت دارد، شکستن نماز واجب جایز است. اما برای پاسخ دادن به زنگ در خانه شکستن نماز واجب جایز نیست.
سؤال ۱۱- اگر کسی در نماز جماعت لباسش پاره شود و ترس داشته باشد که شرمگاهش پیدا شود یا این که انگشت نمای جمع شود، می تواند نماز را رها کند؟
پاسخ: در فرض سؤال اشکالی ندارد.
سؤال ۱۲- چنانچه موقعی که نمازگزار مشغول نماز است نامحرمی وارد شود آیا نماز صحیح است؟
پاسخ: در صورتی که صدق خلوت با اجنبیه داشته باشد نماز را رها کند.
سؤال ۱۳- من معمولاً تکبیر و قرائت را اعاده مى‌کنم و یا به قصد خواندن اقامه نماز را مى‌شکنم. آیا باید نمازهایم را قضا کنم؟
پاسخ: نماز واجب را پس از آنکه شروع کردید، حق ندارید بشکنید و در هر صورت اگر مرتکب خلاف شده و شکستید و یا به یکى از مجوّزاتى که اجازه شکستن نماز را مى‌دهد تمسّک کرده و نماز واجب را شکستید، باید مجدّداً نماز را صحیحاً شروع کنید و اگر بدون شکستنِ نماز، مجدّداً تکبیره‌الاحرام را گفته‌اید، نمازتان باطل شده است.
کاری از تحریریه ستاد اقامه نماز
پی نوشت ها
- الامالی للشیخ الطوسی علیه الرحمه: صفحه ۶۶۹
- مُعَاوِیَهَ بْنِ وَهْبٍ الْبَجَلِیِّ قَالَ: «سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرُّعَافِ أَ یَنْقُضُ الْوُضُوءَ قَالَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا رَعَفَ فِی صَلَاتِهِ وَ کانَ عِنْدَهُ مَاءٌ أَوْ مَنْ یُشِیرُ إِلَیْهِ بِمَاءٍ فَیُنَاوِلُهُ فَقَالَ بِرَأْسِهِ فَغَسَلَهُ فَلْیَبْنِ عَلَى صَلَاتِهِ وَ لَا یَقْطَعْهَا»؛ طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج ۲، ص ۳۲۷، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چهارم، ۱۴۰۷ق؛ حکیم، سید محسن طباطبائى، مستمسک العروه الوثقى، ج ۶، ص ۶۱۰، قم، مؤسسه دار التفسیر، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
منابع
- رساله توضیح المسائل حضرت آیه الله العظمی امام خمینی قدس سره
- استفتائات حضرت آیه الله مکارم شیرازی
- استفتائات حضرت آیه الله حسینی سیستانی
- دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی، جامع المسائل، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی
- استفتائات حضرت آیه الله خامنه ای
