نحوه گرفتن وضوی ارتماسی + احکام و نظرات مراجع تقلید
وضو یا دست نماز یا آبدست [۱] به‌معنی شستن صورت و دستها با آب جاری، از آداب و عبادات مخصوص در دین اسلام و از مقدمات وضروریات قبل از ادای فریضه نماز است. همچنین علاوه بر نماز، وضو گرفتن پیش از طواف خانه خدا (کعبه) و لمس نمودنِ آیات قرآن واجب است. وضو، به قدری در بین مسلمانان جا افتاده و محبوب است که پیش از رفتن به مسجد، در طی روز و نیز وضو گرفتن پیش از خواب را پسندیده و مستحب می‌دانند. وضو و غسل از جهت کیفیّت و نحوه اجرا، به ترتیبی و ارتماسی تقسیم می‌شود. نمازگزار می تواند در صورت مهیا بودن شرایط، به جای ریختن آب بر روی صورت و دستها (وضوی ترتیبی)، آنها را به قصد وضو در آب فرو ببرد و بیرون بیاورد، که این نوع وضو گرفتن را «وضوی ارتماسی» می‌گویند. در این مقاله می خواهیم به «نحوه گرفتن وضوی ارتماسی» بپردازیم. با ما همراه باشید.
نحوه گرفتن وضوی ارتماسی
وضوی ارتماسی، نوع دیگری از وضو است که مانند وضوی ترتیبی، از چند جزء تشکیل شده است که عبارتند از:
- نیت
- فرو بردن صورت و دست ها به ترتیب در آب و یا بیرون آوردن صورت و دست ها به ترتیب از آب به قصد وضو
- مسح سر
- مسح پای راست
- مسح پای چپ
نکته مهم در گرفتن ضوی ارتماسی
نکته: در وضوی ارتماسی هم مانند وضوی ترتیبی، اندام های وضو، باید از بالا به پایین شسته شوند، یعنی اگر شخص، در حالی که صورت و دست هایش بیرون از آب است، قصد وضو نماید، باید صورتش را از قسمت پیشانى و دستها را از قسمت آرنج در آب فرو ببرد تا رکن از بالا به پایین شستن، دچار اختلال نشود.
اما، در صورتی که صورت و دستها، داخل آب هستند و به هنگام بیرون آوردن از آب، قصد وضو نماید، باید صورت را از طرف پیشانی و دست ها را از قسمت آرنج، از آب خارج نماید.
باید به این نکته نیز توجه کرد، که برای گرفتن وضوی ارتماسی تا زمانی فرصت مسح کشیدن داریم که آب، در دست جریان دارد. از این رو، باید سریعاً مسح سر و پاها، کشیده شود، در غیر این صورت، آب دست ها، به عنوان آب خارج از وضو محسوب شده و وضو باطل می شود.
این موضوع نیز قابل توجه است که: شخص می تواند وضوی بعضی از اعضا و اندامها را ارتماسی و بعضی دیگر را ترتیبی انجام دهد، اما بهتر است که وضوی دست چپ را همیشه به طور غیر ارتماسی و ترتیبی بگیرد تا فرصت بیشتری برای کشیدن مسح داشته باشد.
تفاوت وضوی ارتماسی با وضوی ترتیبی
پیش از این که شخص نمازگزار به ادای فریضه ی نماز مبادرت ورزد، واجب است که وضو بگیرد، وضو را می‌توان به دو صورت انجام داد؛
وضوی ترتیبی
که به این صورت انجام می‌شود:
ابتدا نیت کرده و به قصد رضایت خدا (قربهً الی الله) اقدام به گرفتن وضو نماید؛
سپس، صورت را از نقطه بالای پیشانی (محل رویش مو) تا پایین چانه بشوید.
در مرحله بعد، دست راست و سپس دست چپ را از بالای آرنج تا سر انگشتان دست بشوید.
با اثر رطوبت آبی که در دست باقی مانده قسمت جلوی سر (از فرق سر تا محل رویش مو) را مسح بکشد.
سپس، با همان اثر رطوبتی که در کف دست به جا مانده، پای راست را از سر انگشتان تا محل برآمدگی روی پا مسح کشیده و پس از آن مسح پای چپ را به همین ترتیب انجام دهد.
وضوی ارتماسی
که برای انجام آن می‌تواند اعضای وضو را بدون اینکه نیت وضو کند، در آب فرو برده و سپس با نیت وضو از آب خارج نماید، آن هم به دلیل اینکه رکن از بالا به پایین شستن اعضای وضو رعایت شود.
نکته: ذکراین نکته ضروری است که برای صحت وضو، نباید هیچ چیز مانع رسیدن آب به پوست در اعضای وضو شود و در صورتی که یکی از اعضای وضو، دچار جراحت شده و زخم داشته باشد، و مهمتر از همه اینکه، آب برای آن ضرر داشته باشد، می‌توان با قرار دادن پانسمان و باند یا پارچه و … بر روی زخم، دست خیس را روی آن کشید، که به این نوع از وضو «وضوی جبیره» می‌گویند.
وضو در قرآن
دستور گرفتن وضو، در آیه شش سوره مائده آمده است:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلَاهِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَأَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ ۚ وَإِن کُنتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا ۚ وَإِن کُنتُم مَّرْضَیٰ أَوْ عَلَیٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِّنکُم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَأَیْدِیکُم مِّنْهُ ۚ مَا یُرِیدُ اللَّـهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُم مِّنْ حَرَجٍ وَلَـٰکِن یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَلِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ.»
ای اهل ایمان! هنگامی که به [قصدِ] نماز برخیزید، صورت و دست هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان و روی پاهایتان را تا برآمدگی پشت پا مسح کنید و اگر جُنُب بودید، غسل کنید و اگر بیمار هستید یا در سفر می باشید یا یکی از شما از قضای حاجت [دستشویی] آمده، یا با زنان آمیزش کرده اید و آبی [برای وضو یا غسل] نیافتید، به خاکی پاک، تیمم کنید و از آن بخشی از صورت و دست هایتان را مسح نمایید. خدا نمی خواهد [با احکامش] بر شما تنگی و مشقت قرار دهد، بلکه می خواهد شما را [از آلودگی ها] پاک کند و نعمتش را بر شما تمام نماید، تا سپاس گزارید.[۲]
کلیات گرفتن وضو، در قرآن کریم ذکر شده است ولی به انواع آن اشاره نشده است. تبیین انواع وضو و کیفیت و چگونگی آنها، هدیه ایست که از سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و نیز سیره ائمه اطهار علیهم السلام به ما رسیده است.
نظر مراجع عظام درباره نحوه گرفتن وضوی ارتماسی
علما و مراجع، در کلیات وضوی ارتماسی، اتفاق نظر دارند فقط در موارد جزئی، اندک اختلاف نظری دیده می شود. از جمله:
در فتوای امام خمینی درباره وضوی ارتماسی اینگونه آمده است که: فقط دو بار می‌توان دست و صورت را در آب فرو کرد که مرتبه اول واجب و مرتبه دوم جایز است و بیش از آن جایز نیست.[۳] در ضمن، در رساله ی امام خمینی قدس سره، شستن بعضی از اعضای وضو، به صورت ارتماسی و بعضی دیگر به صورت ترتیبی جایز دانسته شده است.[۴]
امام خمینی معتقد بودند برای آنکه مسح سر و پاها با آب وضو انجام گیرد، در وضوی ارتماسی تنها زمانی صحیح است که دستها در آب قرار گرفته و سپس نیت وضو کند و بعد دستها را از آب بیرون بیاورد.[۵]
برخی از مراجع و فقها، برای اینکه مسح سر و پاها در وضوی ارتماسی با آب وضو باشد، شروطی را عنوان کرده اند که در صورت رعایت نکردن آنها، وضوی ارتماسی صحیح نیست، از آن جمله:
میرزا جواد تبریزی و سید ابوالقاسم خوئی از علما و فقیهان شیعه، بر این اعتقاد بودند که دست چپ را نباید به صورت ارتماسی شست.[۶]
سید علی سیستانی نیز، مسح با خیسی دستی که به صورت ارتماسی شسته شده را دارای اشکال نمی‌داند، ولی آن را خلاف احتیاط دانسته است.[۷]
آیه الله ناصر مکارم شیرازی، نیز معتقد است که شخصی که می خواهد وضوی ارتماسی بگیرد، باید بعد از خارج کردن دستها از آب، قصد کند که تا وقتی که آب روی دستها جریان دارد، جزو وضو باشد.[۸]
مراجع عظام گلپایگانی و بهجت: و نیز اگر موقع بیرون آوردن از آب قصد وضو کند و تا وقتی که ریزش آب تمام می شود به قصد وضو باشد، وضوی او صحیح می باشد.
آیه الله وحید خراسانی: وضوی ارتماسی آن است که انسان صورت و دستها را به قصد وضو در آب فرو برد، ولی مسح با تری آن دست صحیح نیست، بنابراین اگر دست چپ را ارتماسی شست، مقداری از آن را از طرف کف دست در آب فرو نبرد و با دست راست آن مقدار را بشوید، و بنابراحتیاط واجب به بیرون آوردن از آب وضوی ارتماسی محقّق نمی شود.
آیه الله سیستانی: وضوی ارتماسی آن است که انسان صورت و دستها را به قصد وضو در آب فرو برد و ظاهر آن است که مسح با تری دستی که ارتماسی شسته شده اشکال ندارد، هر چند خلاف احتیاط است.
آیه الله زنجانی: وضوی ارتماسی آن است که انسان صورت ودستها را به قصد وضو در آب فرو برد یا صورت و دستها را که در آب می باشد به قصد وضو بیرون آورد، یا دست را در داخل آب به قصد شستن از بالا به پایین تکان دهد؛ و در فرض اول و سوم مسح با تری آن دست، محلّ اشکال است. همچنین اگر از هنگام فرو بردن دست تا بیرون آوردن آن به قصد وضو باشد مسح با تری آن دست خلاف احتیاط است. بنابراین اگر بخواهد دست چپ را وضوی ارتماسی کند بنابر احتیاط باید تنها در هنگام بیرون آوردن دست، قصد وضو کند.
پاسخ مراجع به شبهات وضوی ارتماسی
۱-در گذشته، وضوی ارتماسی را در حوض ها می گرفتند، ولی امروز، با توجه به شرایط موجود، معمولا آنرا در تشت های پلاستیکی حمام می گیرند. سوال اینجاست که اگر در زمانِ گرفتنِ وضوی ارتماسی، پس از فرو کردن دستها در آب، آب تشت، تا بالای آرنج را فرا گیرد، ولی قسمت تحتانی دست (که بیشتر مربوط به زیر آرنج دستها می شود) به کف تشت بخورد، آیا با توجه به شرایط وضوی ارتماسی (که ظاهرا باید آب در یک لحظه به همه جا برسد) این وضو صحیح است؟ البته قبل از خوردن دست به کف تشت، مطمئنا آن عضو، با آبِ داخلِ تشت، تماس داشته است.
پاسخ طبق نظر آیه الله خامنه ای: به این صورتی که در سوال مطرح شده است وضو صحیح می باشد.
۲- اگر آب این تشتها را، بدون توجه به کثیف یا تمیز بودنِ آبِ داخل آن، ماهی یکبار خالی کنیم و دوباره پر کنیم. آیا اینکار اسراف است؟ (در حالیکه آب ظاهرا شفاف و بدون رنگ و بو است، ولی موهای ریز و مواردی اینچنینی آب آنرا فرا گرفته است)
پاسخ طبق نظر آیه الله خامنه ای: این مورد ، تشخیصش به عهده خود مکلف است ، و موارد خیلی باهم متفاوت است ، فلذا اسراف بودن یا نبودن چنین کاری بستگی به نظر عرف دارد، که اگر عرفا این مورد شما اسراف نباشد حکم اسراف را ندارد.
۳- هنگام وضوی ارتماسی برای این که مسح سر و پاها از آب خارج نباشد باید چگونه عمل کرد؟
پاسخ آیه الله مکارم شیرازی: در وضوى ارتماسى براى این که مسح سر و پاها با آب خارج نباشد، باید هنگامى که دست راست و چپ را وضوى ارتماسى مى دهد قصد کند که بعد از خارج شدن از آب تا وقتى که آب روی دست ها جریان دارد جزء وضو است، در غیر این صورت مسح سر و پاها اشکال دارد.
۴- آیا می‌توان هنگام وضو گرفتن بعضی از اعضا را به‌صورت ارتماسی شست و بعض دیگر را به‌صورت ترتیبی شست؟
پاسخ آیه الله مکارم شیرازی: جایز است وضوى بعضى از اعضا را ارتماسى و بعضى را غیر ارتماسى بگیرد و بهتر است وضوى دست چپ را همیشه غیر ارتماسى بگیرد تا براى مسح سر و پاها مشکلى پیش نیاید.[۹]
۵- آیه الله بهجت: شخصی که می تواند بدون کمک دیگران وضوی ارتماسی بگیرد، نباید به کمک دیگران وضوی غیر ارتماسی (ترتیبی) بگیرد.
مبطلات و احکام وضوی ارتماسی
مبطلات وضوی ارتماسی و وضوی ترتیبی، تفاوتی ندارند و تمام کارهایی که وضوی ترتیبی را باطل می کنند، باعث بطلان وضوی ارتماسی نیز می شوند:
- خارج شدن ادرار و مدفوع و باد شکم
- به خواب رفتن
- چیزهایی که عقل را از بین می‌برد، مانند دیوانگی و مست شدن به سبب شرب خمر و بیهوشی
- استحاضه‌ی زنان
- هر عملی که موجب وجوب غسل می‌شود، مانند جنابت و خون حیض و مس میت
نکته: ذکر این نکته نیز لازم است که با عارض شدن هر یک از مبطلات وضو، حتی در مورد کودک نابالغ هم (همانند افراد بالغ)، وضو باطل می شود.
احکام وضو
– کسی که نمی داند وضویش باطل شده، و بعداً متوجه آن می شود، باید برای انجام اعمالی که طهارت و داشتن وضو، واجب است، وضو را تجدید نماید و در صورتی که با وضوی باطل نماز خوانده است، و بعداً متوجه شده، تجدید وضو واجب می‌باشد.
– کسی که در ملزومات و شرایط صحت وضو، از جمله پاک بودن و مباح بودن آب وضو، خیلی شک می‌کند، مصداق کثیر الشک است و نباید به شک خود اعتنا کند.
پی نوشت ها
- ناصر خسرو، «گفتار پانزدهم: اندر آبدست و تأویل آن و آداب‌های آن»، وجه دین، ص۱۱۲
- ترجمه انصاریان
- امام خمینی، توضیح المسائل (محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۹۹
- موسسه دائره المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۳۴۷
- امام خمینی. رساله نجاه العباد، ۱۳۸۵ش، ص۲۰
- امام خمینی، توضیح المسائل (محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۶۰
- همان، ص ۱۶۰
- همان، ص ۱۶۱
- دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی، جامع المسائل، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی
منابع
- علی حسینی سیستانی (۱۳۷۵)، توضیح‌المسائل فتاوای علی حسینی سیستانی و دیگر مراجع شیعه، به کوشش علی کشاورز.، تهران: فکر برتر، ص. ص۶۲۶
- کتاب رساله توضیح المسائل حضرت آیه الله العظمی امام خمینی (قدس سره)
- بهجت، محمدتقی، رساله توضیح المسائل، قم، انتشارات شفق، ۱۴۲۸ق.
- خامنه‌ای، علی، اجوبه الاستفتاءات، قم، مرکز نشر آیت الله خامنه‌ای، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، رساله توضیح المسائل، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی‌طالب، ۱۴۲۹ق.
