نحوه خواندن نماز تسبیح و فضیلت آن
از آنجایی که نماز، مستقیم ترین صراطِ تقرب و اتصال به خداوند متعال می باشد، بنده ی مؤمن و خداجو پیوسته به آن، پایبند است و علاوه بر نمازهای یومیه، به دنبال نمازهای مستحبی است که این تقرب و اتصال به حق را تسهیل نماید. نماز تسبیح، یکی از این نمازهای مستحب و سفارش شده است که پیامبر اکرم صلی الله به هنگام بازگشتِ جعفر بن ابی طالب علیه الرحمه از حبشه برای قدردانی از زحماتی که در این راه متقبل شده بود، به عنوان هدیه ای ارزشمند به او تعلیم فرمودند. در این مقاله قصد داریم به نحوه ی خواندن نماز تسبیح و فضیلت آن بپردازیم. با ما همراه باشید.
نماز تسبیح چگونه خوانده می شود؟
طریقه خواندن نماز تسبیح به این صورت است که نمازگزار ابتدا نیت نماز تسبیح می کند و چهار رکعت نماز (دو نماز دو رکعتی) بخواند به این شرح؛
- در هر رکعت پس از قرائت سوره حمد و سوره‌ای دیگر (به سفارش امام رضا علیه السلام بهتر است در رکعت اول، بعد از حمد، سوره زلزال، در رکعت دوم سوره عادیات، در رکعت سوم سوره نصر و در رکعت چهارم، سوره توحید خوانده شود)، ۱۵ مرتبه ذکر تسبیحات اربعه (سُبْحَانَ اللَّهِ، وَالْحَمْدُ لِلَّهِ، وَلَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَاللَّهُ أَکْبَرُ) را بخواند،
نکته: پیامبر اکرم صلوات الله به جناب جعفر فرمودند: در این نماز می‌توانی در هر رکعت بعد از سوره حمد، سوره توحید را بخوانی.
- سپس رکوع کند و در رکوع بعد از ذکر رکوع (سبحان ربی العظیم و بحمده)، ۱۰ بار،
- سپس از رکوع بلند شود و در قیام بعد از رکوع نیز ۱۰ بار،
- بعد از آن به سجده رفته و بعد از ذکر سجده (سبحان ربی الاعلی و بحمده)، ۱۰ بار،
- سپس از سجده برخاسته و ۱۰ بار،
- و سپس در سجده دوم هم ۱۰ بار،
- بعد از سجده دوم نشسته و ۱۰ بار بگوید: سُبْحَانَ اللَّهِ، وَالْحَمْدُ لِلَّهِ، وَلَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَاللَّهُ أَکْبَرُ
- و رکعت دوم را نیز به همین ترتیب بخواند و بهد از تشهد و سلام، دورکعت اول را به اتمام رسانده و دو رکعت بعدی را نیز به همین منوال بخواند که در مجموع در این چهار رکعت ۳۰۰ مرتبه این تسبیحات را ذکر می نماید.
نکته؛ در روایتی از امام صادق علیه السلام اینگونه آمده که مستحب است در سجده دوم رکعت دوم، پس از ذکر تسبیحات اربعه این دعا را بخواند:
«سُبْحانَ مَنْ لَبِسَ الْعِزَّ وَالْوَقارَ، سُبْحانَ مَنْ تَعَطَّفَ بِالْمَجْدِ وَتَکَرَّمَ بِهِ، سُبْحانَ مَنْ لَایَنْبَغِى التَّسْبِیحُ إِلّا لَهُ، سُبْحانَ مَنْ أَحْصىٰ کُلَّ شَىْءٍ عِلْمُهُ، سُبْحانَ ذِى الْمَنِّ وَالنِّعَمِ، سُبْحانَ ذِى الْقُدْرَهِ وَالْکَرَمِ، اللّٰهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُکَ بِمَعاقِدِ الْعِزِّ مِنْ عَرْشِکَ، وَمُنْتَهَى الرَّحْمَهِ مِنْ کِتابِکَ، وَاسْمِکَ الْأَعْظَمِ وَکَلِماتِکَ التَّامَّهِ الَّتِى تَمَّتْ صِدْقاً وَعَدْلاً، صَلِّ عَلىٰ مُحَمَّدٍ وَأَهْلِ بَیْتِهِ، وَافْعَلْ بِى کَذا وَکَذا.»؛ پاک و منزه است آنکسی که لباس عزت و وقار به بر دارد، پاک و منزه است آنکسی که به بزرگی مهر ورزد، و به آن گرامی باشد، پاک و منزه است آنکسی که پاکی و تنزه جز برای ذات او سزاوار نیست. پاک و منزه است آنکسی که آگاهی و دانشش هر چیز را بر شمارد، پاک و منزه است آن که سرچشمۀ فضل و بخشش است، پاک و منزه است آنکسی که دارای قدرت و کرم است. خدایا از تو می خواهم به حق بند‌ها و جایگاه‌های عزتِ عرشت، و به حق نهایت مهربانی ات که در کتابت آوردی، و اسم اعظمت و کلمات بی‌عیب و نقصت که در صداقت و عدالت بسی کمال یافته‌اند، بر محمد و خاندانش درود فرست و به جای کذا و کذا، حاجاتش را بخواهد.[۱]
علامه مجلسی رحمه الله در کتاب زاد المَعاد از جناب مفضل بن عمر [۲] از قول امام صادق علیه السلام دعایی را روایت کرده است که خواندن آن بعد از تمام شدن نماز تسبیح در حال سجده برای برآورده شدن حاجات مؤثر است:
«ای مفضل هرگاه برای تو حاجتی ضروری باشد، این نماز را بجای آور و پس از خواندن آن، این دعا را بخوان و حاجت ها و خواسته های خود را از بارگاه خداوند، طلب نما که ان‌شاء الله برآورده می شود.»
پس از اتمام نماز دست‌ها را بلند کرده و خدا را اینگونه بخواند: «یا رَبِّ یا رَبِّ یا رَبِّ…» به قدری بگوید تا نفس قطع شود، سپس بگوید«یا رَبّاهُ یا رَبّاهُ یا رَبّاهُ…» تا نفس قطع شود، سپس «رَبِّ رَبِّ رَبِّ…» تا نفس قطع شود، سپس «یا اَللّهُ یا اَللّهُ یا اَللّهُ…» تا زمانی که نفس قطع شود، سپس «یا حَیُّ یا حَیُّ یا حَیُّ…» تا هنگامی که نفس قطع شود، سپس «یا رَحیمُ یا رَحیمُ یا رَحیمُ…» تا نفس قطع شود، سپس «یا رَحمانُ یا رَحمانُ یا رَحمانُ…» هفت مرتبه، «یا اَرحَمَ الرّاحِمینَ» هفت مرتبه.
سپس بگوید: « اَللَّهُمَّ إِنِّی أَفْتَتِحُ الْقَوْلَ بِحَمْدِک، وَ أَنْطِقُ بِالثَّنَاءِ عَلَیک، وَ أُمَجِّدُک وَ لَا غَایهَ لِمَدْحِک، وَ أُثْنِی عَلَیک وَ مَنْ یبْلُغُ غَایهَ ثَنَائِک وَ أَمَدَ مَجْدِک، وَ أَنَّی لِخَلِیقَتِک کنْهُ مَعْرِفَهِ مَجْدِک، وَ‌ای زَمَنٍ لَمْ تَکنْ مَمْدُوحاً بِفَضْلِک، مَوْصُوفاً بِمَجْدِک عَوَّاداً عَلَی الْمُذْنِبِینَ بِحِلْمِک، تَخَلَّفَ سُکانُ أَرْضِک عَنْ طَاعَتِک فَکنْتَ عَلَیهِمْ عَطُوفاً بِجُودِک، جَوَاداً بِفَضْلِک عَوَّاداً بِکرَمِک، یا لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ الْمَنَّانُ ذُو الْجَلَالِ وَ الْإِکرَامِ.»[۳]
خواندن نماز تسبیح به طور خلاصه
چنانچه کسی زمان کافی برای خواندن این نمازِ پر فضیلت را نداشته باشد ولی تمایل به ادای آن داشته باشد؛ میتواند این نماز را بدون ذکر تسبیحات اربعه بخواند و پس از اینکه نماز را به پایان برد، هنگام اشتغال به کار و یا حتی موقع راه رفتن ۳۰۰ مرتبه ذکر تسبیحات اربعه (سُبْحَانَ اللَّهِ، وَالْحَمْدُ لِلَّهِ، وَلَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَاللَّهُ أَکْبَرُ) را بخواند.
چنانچه امام صادق علیه السلام می‌فرماید: هر کس که عجله دارد، میتواند این نماز را بدون تسبیحات اربعه بخواند، و پس از اتمام نماز، تسبیحات را در حالی که به دنبال کارهای خود می‌رود بگوید.[۴]
مرحوم آیت الله میرزا محمد باقر فقیه ایمانی(متوفّی ۱۳۷۰ ه ق) در کتاب فوز اکبر، پس از توصیه و تأکید بر مداومت بر خواندن نماز تسبیح در شب نیمه شعبان، می‌نویسد: یک قسمِ مختصر و سهلتر این نماز آن است که ۴ رکعت به دو سلام خوانده شود، و بعد از پایان چهار رکعت، سیصد مرتبه تسبیحات اربعه گفته شود بدون دعاهای ذکر شده.
زمانِ مناسب برای خواندن نماز تسبیح
در روایتی از امام رضا علیه السلام، خواندن این نماز در شب نیمه شعبان توصیه شده است: حسن بن فضّال می گوید: از حضرت رضا علیه السّلام درباره ی شب نیمه ی شعبان پرسیدم و خدمت ایشان عرض کردم: آیا برای این شبِ، نمازی به غیر از نمازِ دیگر شبها وجود دارد؟ حضرت فرمودند: نماز واجبی برای این شب نیست، اما اگر دوست داری که در این شب عمل مستحبّی انجام دهی، تو را به نمازِ تسبیح جناب جعفر توصیه می کنم.[۵]
امام رضا علیه السلام علاوه بر آن که خواندنِ این نماز را در روز دحو الأرض (بیست وپنجم ذیقعده) نیز سفارش نموده، خود، همواره بر خواندن این نماز مداومت داشتند و این نماز را مى خواندند: «احمد بن على انصارى از رجاء بن ابى ضحّاک نقل کرده است که حضرت رضا علیه السلام در سفر به خراسان، هر شب بعد از نماز، چهار رکعت نمازِ تسبیح مى خواندند….»[۶]
روز جمعه نیز از اوقاتِ سفارش شده و پرفضیلت برای خواندن این نماز است. بهتر است در ابتداى روز جمعه، هنگام طلوع خورشید خوانده شود، هرچند که در دیگر اوقات شبانه روز و در سایر ایام هفته نیز مى توان آن را خواند.
در بین علماء نیز مشهور است که میتوان آن را به جای نوافل شب و روز خواند. چنانچه ابو بصیر [۷] از قول امام صادق علیه السّلام نقل می‌کند که: در هر زمان از شب یا روز که خواستی، این نماز را بخوان. اگر خواستی آن را در شب بخوان و به عنوان بخشی از نمازهای نافله شب خود قرار بده، و اگر خواستی این نماز را در روز بخوان و آن را بخشی از نمازهای نافله روز خود قرار بده.
مکان مناسب برای خواندن نماز تسبیح
با وجود اینکه محدودیتی برای خواندن این نماز در خانه ها و مکان های دیگر ذکر نشده و در هرجای پاکیزه ای که شرایط عمومی مکان نمازگزار را داشته باشد، می توان آن را به جای آورد، خواندن این نماز پر فضیلت در حرم امامان معصوم علیه السلام سفارش شده و به خصوص به خواندن آن در هنگام زیارت امام رضا علیه السلام در حرم ایشان تأکید شده است.
علاّمه مجلسى رحمه الله، اینگونه نقل کرده است که از خطِّ شیخ حسین بن عبدالصّمد، پدرِ شیخ بهایى، که شیخ ابوالطّیّب حسین بن احمد فقیه رازى علیه الرحمه اینطور ذکر نموده است که: هرکس در هنگامه ی زیارت امام رضا یا دیگر امامان معصوم علیهم السلام نماز تسبیح جناب جعفر را بخواند، همانا براىش به ازای هر رکعت، ثواب هزار حجّ و هزار عمره نوشته می‌شود و ثواب آزاد کردن هزار بنده در راه خدا را دارد و مانند آن است که هزار مرتبه همراه رسول الله جهاد نموده و برای هر گامى که برمى دارد ثواب صد حجّ و صد عمره و صد بنده آزاد کردن در راه خداى تعالى و صد حسنه برای او نوشته می‌شود و از او صد سیّئه محو می‌شود.[۸]
فضیلت و ثواب نماز تسبیح
فضیلت نماز تسبیح، به اندازه ای است که توصیه شده برای برآورده شدن حاجات و آمرزش گناهان این نماز خوانده شود و تا گرفتن حاجت بر آن مداومت داشته باشند. برخی از عالمان دینی برای کارهای مهم و نیز تسریع و تسهیل در امر ازدواج، خواندن نماز تسبیح را توصیه کرده اند:
- ابراهیم بن ابى البلاد [۹] نقل مىکند که از امام رضا علیه السّلام درباره فضیلت و ثواب نماز تسبیح سؤال کردم، ایشان فرمودند: حتی اگر گناهان کسی که این نماز را می خواند به عدد شن هاى بیابان و به مقدار کف دریا باشد، خداوند، او را مىآمرزد! پرسیدم: آیا این آمرزش، مختص به شیعیان است؟ فرمودند: بله، اختصاص به شما دارد.[۱۰]
- در حدیثی از پیامبر اکرم صلوات الله روایت شده است که رسول الله خطاب به عموی خود عباس ابن عبدالمطلب فرموده اند: «عباس! ای عموی من! آیا دوست نداری امری متعالی به تو تعلیم دهم؟ آیا نمی خواهی بر تو ببخشایم؟ دوست نداری که تو را از خیر فراوان بهره مند سازم؟ آیا نمی خواهی امری را به تو آموزش دهم که هرگاه آن را به جای آوری، خداوند از اولین و آخرین گناهانت، گناهان گذشته و جدیدت، گناهانی که از روی عمد و یا سهواً انجام داده ای، همه ی گناهان صغیره و گناهان کبیره ات، گناهانی که آشکارا و پنهانی انجام داده ای، همه را ببخشاید؟ آنگاه فرمودند:هرگاه توانایی داشتی این نماز را هر روز به جای آوری، پس حتماً آن را بخوان. اگر قادر نبودی، هفته ای یک بار آن را بخوان، اگر باز هم توانایی نداشتی، در هر ماه یک بار آن را ادا کن، اگر باز هم قادر نبودی، آن را در هر سال یک بار به جای آور و اگر باز هم نتوانستی، لااقل در عمر خود یک بار آن را بخوان. هرگاه تو از نظر کثرت گناه و معصیت، اولین فرد روی زمین باشی، باز هم پروردگار به برکت این نماز، گناهان تو را آمرزیده و می بخشاید.
نکته: مرحوم علامه مجلسی رحمه الله در ربیع الأسابیع می‌نویسد:
بدان که این نماز از جمله متواترات است و خاصّه و عامّه به سندهای بسیار روایت کرده اند، و حتی مخالفان نیز این نماز را مستحبّ می‌دانند مگر تعداد اندکی از ایشان، امّا بیشتر مخالفان به دلیل عداوت باطنی که با امیرالمؤمنین علی علیه السلام و اقارب و خویشان آن حضرت دارند، این نماز را به جای جعفر بن ابی طالب به عبّاس عموی پیامبر صلّی الله نسبت داده اند.
- در حدیث دیگری آمده است که ایشان فرموده اند : اگر گناهان تو به اندازه ی شن ها و دانه های ریگِ عالج (اسم یک منطقه که در کثرت بیابان و شن شهرت دارد) باشد، باز هم خداوند به برکت این نماز، آنها را مورد آمرزش و مغفرت خود قرار خواهد داد.
- و نیز پیامبر اکرم صلوات الله در جای دیگر فرموده اند: «نماز تسبیح، از دنیا و آنچه در آن است بهتر است و سبب بخشش گناهان و معاصی می شود؛ اگرچه به اندازه ریگ های بیابان و کف های دریا باشد.اگر هر روز یا هر جمعه یا هر ماه یک مرتبه یا هر سال یک مرتبه این نماز را بخوانی، خداوند همه گناهانی را که در آن بین انجام داده ای، می آمرزد.[۱۱]
- از امام صادق علیه السلام روایت شده است که: «هر کس نماز تسبیح را هر روز بخواند، بدی ها و سیئات او نوشته نمی شود و در برابر هر ذکر تسبیحی که در این نماز می خواند، خدای تعالی به او یک ثواب عطا کرده و یک درجه در بهشت به او می بخشد.[۱۲]
- علّامه مجلسی رحمه الله در کتاب ربیع الاسابیع اینگونه نوشته است: پس از نوافلِ، نمازی به حسب صحّت سند و کثرت ثواب و آثار و برکات به این نماز نمی‌رسد.
- اسحاق بن عمّار [۱۳] می گوید از امام صادق علیه السّلام سۆال کردم: «اگر کسی نماز تسبیح را بخواند، آیا خدای تعالی همان پاداشی که پیامبر صلی الله برای جناب جعفر بیان نمودند، برای قائم آن نیز می‌نویسد؟ ایشان فرمودند: به خدا قسم بله!
- امام باقر علیه السلام به ابوحمزه ثمالی فرمود: در هر رکعت از نماز تسبیح، ۷۵ مرتبه تسبیحات اربعه خوانده می‌شود که در مجموع می‌شود ۳۰۰ تسبیح در چهار رکعت. خداوند متعال این تسبیحات را مضاعف کرده، و به ازای آن، برای تو دوازده هزار حسنه می‌نویسد که هر حسنه معادل کوه احد و بسی بزرگ تر از آن خواهد بود.
دلیل نامگذاری نماز تسبیح
این نماز به دلیل اینکه در تمام ارکان آن ذکر تسبیح گفته می شود به نماز تسبیح معروف شده است. البته نامهای دیگری نیز دارد، این نماز بدین جهت که هدیه‌ای از جانب پیامبر اکرم صلی الله به جناب جعفر بود، نماز حَبوَه و نماز جعفر طیار نیز نامیده شده است.
جعفر، پسر عموی پیامبر صلی الله و برادر امام علی علیه السلام، از نخستین افرادی بود که به حضرت محمد صلوات الله علیه ایمان آورده بود. او سرپرستی عده ای از مسلمانان را به عهده داشت که به فرمانِ پیامبر از شهر مکه به سرزمینِ حبشه مهاجرت کرده بودند. به هنگام بازگشت رسول خدا به پیشواز او رفت و پس از خوشامگویی و ابراز شادمانی و صحبت های صمیمانه، حضرت فرمود که: «اى جعفر، برادرم، مى خواهى عنایت بزرگى کنم نسبت به تو؟ مى خواهى تو را عطیه و هدیه گران بهایى بدهم؟ مى خواهى تو را برگزینم؟» اطرافیان گمان کردند که طلا و نقره و یا سهم بزرگی از غنایم خیبر را به او عطا خواهد فرمود. جعفر گفت: بلى، پدر و مادرم فداىت شود؛ سپس رسول الله نماز تسبیح را به او تعلیم فرمود».[۱۴]
آیا می توان نماز تسبیح را به نیابت خواند؟
بله، نماز تسبیح را میتوان به نیابت از اموات و شهدا خواند. هم‌چنین میتوان بدون قصدِ نیابت ثوابِ آن را هدیه کرد. هدیه کردن ثواب این نماز به روح اموات و شهدا، هم درجات آنها را بالاتر می برد و هم اجر و پاداش شخص نمازگزار را بیشتر می‌کند و هر چه که شخص هدیه شونده و عملی که به او هدیه می شود، مقامش بالاتر و ارزشش والاتر باشد، اجر شخص هدیه کننده بیشتر خواهد بود.
نماز تسبیح، نمازی مشکل گشا از نظر آیه الله بهجت
آیت‌الله بهجت رحمه الله در بسیاری از موارد که مردم برای رفع مشکلات خود از قبیل: پیدا کردن شغل مناسب، مشکلاتِ زندگی و رفع موانع ازدواج و… راه حلی می‌خواستند، آنها را به خواندن نماز تسبیح راهنمایی می کردند و سپس میگفتند: این نماز را به ترتیب و با دعایی که در کتاب زادالمعاد آمده است بخوانید و بعد از نماز و خواندن دعاهای آن به سجده بروید و با چشم گریان اگر شده با قطرۀ اشکی که چشم تَر شود، اشک بریزید و حاجات خود را بخواهید.
توجه ویژه علامه مجلسی به نماز تسبیح
علامه مجلسی رحمه الله تاکید فراوانی بر خواندن نماز تسبیح دارد. ایشان در کتاب زادالمعاد درباره نماز تسبیح نوشته است: پس از نوافل یومیه، نمازی مانند این نماز به لحاظ اعتبار سند و کثرت ثواب نیست. علاوه بر این در بخشی دیگر از کتاب خود اشاره کرده است که: «مشهور بین فقها این است که میتوان نماز تسبیح را به‌جای نوافل یومیه خواند و ثواب هر دو برای نمازگزار یکسان است.»
سندیت این نماز
این نماز در کتاب اصول کافى، جلد ۳، صفحه ۴۶۵، حدیث ۱ و کتاب ارزشمند بحارالانوار، جلد ۸۸، صفحه ۱۹۳ به بعد، به نقل از کتابهای جمال الاسبوع، مصباح المتهجّد، منهاج الصلاح، بلد الامین، ثواب الاعمال و دیگر کتب نقل شده است.
سخن پایانی
با توجه به مطالبی که ذکر شد، در می یابیم بر خلاف باور عامه، این نماز زیاد هم طولانی نیست و خواندن آن با در نظر گرفتن آن همه فضیلت و ثوابی که در روایات بیان شده کار دشواری نیست.
در فضیلت این نماز پر خیر و برکت و آثارِ آن هرچه بگوییم کم است، بنابراین سزاوار است انسانِ باایمان و خداجو، هرگاه که توانست، از آن غافل نشود و آن را به جای آورد، باشد که در رفع مشکلات دنیوی و اخروی اش مؤثّر باشد.
کاری از تحریریه ستاد اقامه نماز
پی نوشت ها
- کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۴۶۷.
- مُفَضَّل بن عُمر جُعفی کوفی از اصحاب و شاگردان امام جعفر صادق(ع) و امام موسی کاظم(ع) است. مفضل را از کسانی دانسته‌اند که در سازمان وکالت فعال بوده و جزء وکلای امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) در شهر کوفه بوده است. کتاب توحید مفضل منسوب به اوست.
- مجلسی، زاد المعاد، ۱۴۲۳ق، ص۳۲۳.
- وسائلالشیعه ،ج ۸، ص ۶۰
- بحارالأنوار، ج۹۷، ص۸۴-۸۵ به نقل از امالی صدوق
- عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج۲، ص ۱۷۸
- اَبوبَصیر عنوان مشترکی است برای چند تن از راویان احادیث از جمله یحیی بن ابی‌القاسم اسدی، لیث بن بَخْتَری مرادی عبدالله بن محمد اسدی کوفی، یوسف بن حارث و ابوبصیر ثقفی.
- بحارالأنوار، ج۱۰۰، ص۱۳۷-۱۳۸/ مستدرکالوسائل، ج۶، ص۲۳۲- ۲۳۳
- ابراهیم بن ابی البِلاد سُلَمی (قرن ۲ق)، محدثِ شیعی. از امام صادق (ع)، امام کاظم (ع) و امام رضا (ع) حدیث روایت کرده است. عمری طولانی کرد و کتابی در حدیث نوشت. روایات او در جوامع مهم حدیث نقل شده است.
- ثواب الأعمال، ص۴۰
- من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۵۵۳؛ الکافی، ج۳، ص۴۶۶.
- مستدرک الوسائل، ج۶، ص۲۲۴.
- ابویعقوب اسحاق بن عمار بن حیان صیرفی کوفی فطحی تغلبی، از اصحاب امام صادق و امام موسی کاظم (ع) و از محدثان و علمای بزرگ و مشهور امامیه در عصر امام کاظم (ع) (قرن دوم هجری قمری) بوده است.
- ربیع الاسابیع، ص۱۸۱ به نقل از جمال الاسبوع
واقعاً این وب سایت را پسندیدم چون معلومات خود را از وب سایت تکمیل میکنم . تشکر