نماز در سیره و زندگی امام علی علیه السلام

امیر المؤمنین علی علیه السلام به عنوان اولین کسی که به رسول خدا، حضرت محمد صلوات الله علیه، ایمان آورد و اولین کسی که با ایشان به نماز ایستاد، عبادت را جور دیگری می دید. آن حضرت، نماز و عبادت را، نه یک تکلیف، بلکه شکوه دیدار معبود می انگاشت. ایشان، در نماز جز خدا را نمی‌دید، از این رو، سائلِ مسجد کوفه را بنده ای فرستاده شده از جانب خدای تعالی دیده و برای رضای خدا در رکوع نمازش، انگشتر قیمتی و در حال روزه، افطار واجب خود را به مستمندان می بخشید. حضرت علی علیه السلام در ایمان، عبادت، زهد و یقین، بنده ای منحصر به فرد بود. از این رو، پیامبر اکرم صلی الله در وصف ایشان فرمود: «لَو أنّ السمواتِ وَالأرضَ وُضِعَتا فِی کِفَّهٍ وَ وُضِعَ إیمانُ علیٍّ فِی کِفَّهٍ لَرَجَحَ إیمانُ عَلیٍّ» [۱]؛ اگر آسمان‌ها و زمین را در یک کفه ترازو قرار دهند و ایمان علی را در کفه ی دیگر، یقیناً ایمان علی بر آن‌ها فزونی می‌کند. نیت کردیم در این مقاله گوشه ای از زیبایی ها و شکوه نماز امیر المؤمنین را به تصویر بکشیم.  نماز در سیره و زندگی امام علی علیه السلام موضوع این نوشتار است. با ما همراه باشید.

انگیزه عبادت و نماز امام علی علیه السلام

انگیزه‌ و هدف انسان ها از عبادت کردن و ابراز بندگی متفاوت است، برخی به طمع بهشت خدا را عبادت می کنند و برخی دیگر از ترس عذاب دوزخ، اما عبادت گروهی از آنان مطلوب و پسندیده است که خدا را به دلیل اینکه سزاوار خدایی و عبادت است، بندگی می کنند. چنانکه حضرت علی علیه السلام می‌فرمایند: «گروهی از مردم که خدای تعالی را برای به دست آوردن پاداش و منفعتشان پرستش می‌کنند، به درستی که عبادت آن‌ها، عبادت بازرگانان است، گروهی که خداوند را از ترس دوزخ و عذاب آتش عبادت می‌کنند،همانا عبادتشان، عبادت غلامان و برده صفتان است و گروهی ‌که عبادت و بندگی آن‌ها برای سپاسگزاری از ذات خداوند است، عبادتشان عبادت ‌آزادگان است.» [۲]

عبادت و به ویژه فریضه ی نماز، برای حضرت علی علیه السلام، صرفاً رفع تکلیف نبود. علی، با عشق، به نماز می ایستاد زیرا او عاشق حقیقی پروردگارش بود و چنان به نماز می ایستاد که گویی ربِ بی مثال را مشاهده می کند، چنانکه وقتی از ایشان سؤال کردند که: هل رأیتَ ربَّک؟؛ آیا خدایت را دیده‌اى؟ پاسخ دادند: أفأعبد ما لا أری؛ آیا کسی را که نمی‌بینم، می‌پرستم؟ [۳] به همین جهت هم ایشان درباره انگیزه ی خود از عبادت پروردگار ‌فرمودند: «بار خدایا! همانا من تو را از ترس آتش دوزخت و به طمع بهشتت عبادت نمی‌کنم؛ لیکن از آن روی عبادتت می‌کنم که فقط تو را شایسته و سزاوار عبادت یافتم.» [۴] تمام این شکوه و زیبایی در بندگی، اخلاص و معرفت در نماز و شگفتى و عشق در عبادت، از ایمان حقیقی و یقینِ ایشان نشأت گرفته بود و به درستی که این، همان حقیقت و روح عبادت است.

نماز در سخن و کلام امام علی علیه السلام

وجود نشاط عبادى در نماز

 ذات و فطرت انسان، برای رسیدن به رشد و تعالی نیازمند نشاط و شادابی است و هیچ آفتی مانند سستی و بی‌میلى، انسان را در مسیر بندگی متوقف نمی ‌سازد و از سلوک به سوی کمال و تعالی منع نمی کند. بهترین و زیباترین امور عبادی همچون نماز و روزه و رسیدگی به فقرا و نیازمندان هم در صورتی که با بی‌میلی و رخوت همراه باشد، بی‌تأثیر شده و به جای اینکه آثار سازنده ای داشته باشند، نتایج سوء و منفی به دنبال خواهند داشت، امیرمؤمنان علی علیه السلام در این باره سفارش فرموده اند: «إنَّ لِلْقُلُوبِ إقْبَالاً وَ إدْبَاراً؛ فإذَا أقْبَلَتْ فَاحْمِلُوهَا عَلَی النَّوَافِلِ وَ إذَا أدْبَرَتْ فَاقْتَصِروا بِهَا عَلَی الْفَرَائِضِ»[۵]؛ همانا برای دل‌ها هم روی آوردن و نشاطی است و هم پشت کردن و فَرارى، پس اگر نشاط دارد، آن را به مستحبات وادار نمایید و اگر روی برگرداند، به انجام واجبات بسنده کنید.

ظرفیت انسان برای عبادت، بستگی به استقبال دل آدمی دارد و چنانچه نماز و عبادت همراه با بی‌میلی و از سر اجبار یا عادت باشد، دروازه های قلب انسان بر روی آنها بسته می‌شود و انگیزه ها و تمایلات او نسبت به عبادت به زوال و نابودی می گراید. بهترین سجاده برای اقامه ی نماز، سجاده ی اشتیاق و علاقه است که با سهل گرفتن نسبت به مکلفین فراهم می‌شود.

وادار کردن انسان به انجام امور عبادی همچون نماز و روزه و … که اشتیاق یا توانایی انجام آن‌ها را ندارد، مانعی جدی و هشدار دهنده در او ایجاد می‌کند. چنانچه امام علی علیه السلام فرموده است: «دل‌ها را روی آوردن و پشت کردنی است، پس دل‌ها را آن‌گاه به کار گیرید که خواهان است و روی در کار دارد؛ زیرا اگر به کاری مجبور شود، کور گردد.» [۶] بنابراین رعایت نشاط و میل قلبی در عبادتی مثل نماز، به اندازه ای دارای اهمیت است که امیر المؤمنین توصیه کرده اند: « اگر مستحبات به واجبات زیان رساند، مستحب‌ها را ترک کنید.» [۷]

تأکید بر اهمیت نماز در خطبه ۱۹۹ نهج البلاغه

امام علی علیه السلام در این خطابه مهم خود، به چهار موضوع مهم از تکالیفِ شرع اسلام سفارش مى کنند که بخش اول آن، به موضوع نماز و تأکید بر اهمیت آن اختصاص دارد. ایشان در این خطبه، نماز را وسیله نجات و رهایی در آخرت و سبب پاکى از آلودگی های ناشی از معاصی و گناهان در دنیا و شستشوى جان ها و الواح دل آدمیان از تیرگی ها و سیاهی های رذائل اخلاقى برشمرده و توصیه و اهتمام رسول الله و مؤمنان حقیقی را نسبت به آن یادآوری می کنند.

امام در بخشی از این خطبه، به آثار مهم معنوى و تربیتى فریضه ی نماز و نیز عاقبت بد و تاریکِ تارکان نماز و ساهون! پرداخته، نمازگزاران و عابدان واقعى را معرفى مى کنند، ایشان مى فرمایند: «تَعَاهَدُوا أَمْرَ الصَّلَاهِ، وَ حَافِظُوا عَلَیْهَا، وَ اسْتَکْثِرُوا مِنْهَا، وَ تَقَرَّبُوا بِهَا، فَإِنَّها کَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتَاباً مَّوْقُوتاً»[۸]؛ امر نماز را به نیکویی مراقبت کنید و در محافظت از آن کوشا باشید بسیار نماز به جای آورید و به وسیله آن به خدا تقرّب جویید؛ زیرا نماز بر همه ی مؤمنان در اوقات مخصوص واجب است. در همین عبارت کوتاه و مختصر، چهار فرمان مهم درباره ی فریضه ی نماز داده شده است: «تعاهد در امر نماز»، «محافظت از نماز»، «استکثار در نماز»، و «تقرب جستن به خداوند به وسیله ی آن».

مراد از «تعاهد»؛ در اینجا سرکشى و اصلاح کردنِ امور است. این اصطلاح در مورد کسى که به مایملک و مزرعه های خود سرکشى کرده و در اصلاح و بازسازی آنها مى کوشد، به کار مى رود، با توجه به این مطلب، عبارت بالا اشاره به این موضوع است که تعالیم خود را در مورد فراگیری واجبات و مستحبات و مکروهاتِ فریضه ی نماز ادامه دهید به نحوی که نمازهای شما، هر روز، بهتر و با کیفیت تر از روزهای گذشته باشد.

مراد از محافظت که در آیه ۲۳۸ سوره بقره نیز آمده است: «حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَ …»، نگاهدارى از اصل و باطن نماز از آفاتی مانند ریا و سُمعه [۹] و مانند آن است. بعضى از مفسرین و علما نیز احتمال داده اند که ممکن است مراد از محافظت، حفظ اوقات هر نماز در وقت فضیلت خواندن آن است.

در جمله ی سوم به مداومت و زیاد خواندن نماز توصیه فرموده و پس از آن، در توصیه چهارم که در حقیقت، نتیجه و ماحصل توصیه های سه گانه ی قبل است، چنین مى فرماید: «به وسیله ی امر نماز به درگاه خداوند تقرّب جویید». کدام فریضه و عبادت به اندازه ی قامت بستن برای نماز می تواند موجبات رسیدن به قرب الهی را مهیا نماید. امام رضا علیه السلام در حدیثی می فرمایند: «اَلصَّلاهُ قُربانُ کُلِّ تَقِىٍّ»[۱۰]؛ نماز، وسیله تقرّب هر پرهیزکارى است.

نماز، فرمان الهی

پس از این توصیه ها، امیر المؤمنین به ذکر دلیل براى این توصیه های مهم درباره ی فریضه ی نماز پرداخته و به هفت نکته ی مهم و قابل تأمل در این خصوص اشاره کرده و آیاتى از قرآن کریم و سنّت و سیره ی رسول الله را به عنوان سند ذکر می نمایند: «إِنَّ الصَّلَاهَ کَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتَاباً مَوْقُوتاً»؛ همانا نماز به عنوان فریضه واجب بر مؤمنان مقرّر شده است.[۱۱]

نماز، جواز بهشت

 سپس در بیان دلیل و حجت دوم این آیه را آورده و مى فرماید: «أَلَا تَسْمَعُونَ إِلَى جَوَابِ أَهْلِ النَّارِ حِینَ سُئِلُوا: (مَا سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ* قَالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ)»؛ (آیا پاسخ دوزخیان را در برابر این سؤال که چه چیز شما را به دوزخ کشانید؟ نمى شنوید که مى گویند: ما از نمازگزاران نبودیم) [۱۲]

نماز فرو ریزاننده ی گناهان

امام علی علیه السلام در بیان برهان بعدی در اثبات اهمّیّت فریضه ی نماز مى فرماید: «وَ إِنَّهَا لَتَحُتُّ الذُّنُوبَ حَتَّ [۱۳] الْوَرَقِ، وَ تُطْلِقُهَا إِطْلاَقَ الرِّبَقِ[۱۴]»؛ نماز، گناهان را فرو مى ریزد، همچون فرو ریختن برگ از درختان و طناب هاى معاصى را از گردن ها مى گشاید.

نماز چشمه ی پاکی ها

پس از آن، ضمن استناد به حدیث نبوی، درباره اهمّیّت نماز مى فرمایند: رسول خدا صلوات الله، نماز را به چشمه آب گرمى که بر در خانه انسان باشد تشبیه کردند که انسان در هر شبانه روز پنج بار خود را در آن شستشو می دهد. بدیهی است که در چنین وضعیتی، هیچ چرک و آلودگى در بدنش باقى نخواهد ماند. نمازهاى واجب یومیه نیز، همانگونه روح و قلب انسان را شستشو مى دهند و آلودگی گناه را از وجود نمازگزار می زدایند.[۱۵]

شناختن حق نماز

امیر المؤمنین در استدلال بعدی خود به آیه دیگرى از قرآن کریم که مقام والاى نمازگزاران را بیان می کند، اشاره کرده و مى فرماید: «وَ قَدْ عَرَفَ حَقَّهَا رِجَالٌ مِنَ الْمُؤْمِنیِنَ الَّذِینَ لَا تَشْغَلُهُمْ عَنْهَا زِینَهُ مَتَاعٍ، وَ لَا قُرَّهُ عَیْنٍ مِنْ وَلَدٍ وَ لَا مَالٍ، یَقُولُ اللهُ سُبْحَانَهُ: رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تِجَارَهٌ وَ لَا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللهِ وَ إِقَامِ الصَّلَاهِ وَ إِیتَاءِ الزَّکَاهِ» [۱۶]؛ گروهى از مؤمنان که زینت متاع دنیا و فرزندان، اموالى که مایه ی روشنی چشم آنهاست، آنان را به خود مشغول نکرده، حق نماز را خوب شناخته اند. خداوند متعال درباره آنها مى فرماید: آنها مردانى هستند که تجارت و بیع آنان را از یاد خدا و برپاداشتن نماز و پرداختن زکات باز نمى دارد.

نمازگزاران پاسداران انوار الهی

البته توجه به این نکته که این آیه، به فاصله ی یک آیه پس از آیه نور[۱۷] واقع شده و در آیه قبل از آن سخن از خانه های مرتفعى است که نور پرفروغ خداوند در آن مى درخشد و هر صبح و شام در آنها تسبیح و تحمید پروردگار مى شود و افرادى که در آیه ی ۳۷ به آنان اشاره شده، همانند پاسداران انوار الهى هستند که زرق و برق و زینت دنیا آنها را به خود مشغول نکرده و از یاد خداوند سبحان و دستگیری از خلق او باز نمی مانند.

دعوت به نماز، سیره رسول الله

حضرت علی علیه السلام سرانجام در بیان آخرین برهان براى بیان اهمّیّت فریضه ی نماز، به سیره ی پیامبر اکرم صلى الله که پیرو فرامین خداوند متعال در قرآن کریم بوده است، اشاره کرده و مى فرماید: «(رسول الله پس از بشارت به بهشت خویش را براى برپا داشتن فریضه ی نماز به تعب و مشقّت مى انداخت، تا امتثال امر خداوند را به جای آورده باشد: «وَ کَانَ رَسُولُ اللهِ نَصِباً [۱۸] بِالصَّلَاهِ بَعْدَ التَّبْشِیرِ لَهُ بِالْجَنَّهِ، لِقَوْلِ اللهِ سُبْحَانَهُ:(وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاهِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْهَا) [۱۹]، فَکَانَ یَأْمُرُ بِهَا أَهْلَهُ وَ یُصَبِّرُ[۲۰]عَلَیْهَا نَفْسَهُ»؛ خانواده و اهل خویش را به نماز دعوت کن و بر آن شکیبا باش، زیرا نماز کلید ورود به بهشت است، از این رو آن حضرت همواره خانواده و اهل بیت خود را به برپایی نماز دعوت مى کرد و خود را بر مداومت بر آن وادار مى کرد.

نماز در سیره و زندگی امام علی علیه السلام

شوق به نماز و عبادت در زندگی امیر المؤمنین علی علیه السلام، آن چنان مشهود بوده که نقل آن، شهره ی عام و خاص است. همه می دانند که علی علیه السلام هنگامی که مشغول نماز و راز و نیاز با معبود می شد، نه دیگر گوشش می شنید و نه اینکه چشمانش، غیر از نور حق، چیزی را می دید. زمین و آسمان و هر آنچه که در آنهاست، در مقابلش رنگ می باخت و از خاطرش محو می شد زیرا تمام قد و با همه ی وجود، توجه کامل خود را به مبداء حقیقت و خالق هستی معطوف می داشت.

غرق شدن در نماز

این اشتیاق و این شیدایی به حدی رسیده بود که روایت شده است؛ در یکی از جنگها، تیری به پای آن حضرت فرو رفته بود. زخم، به قدری دردناک بود که اطبا اصلاً نمی توانستند به آن دست بزنند و آن را بیرون بیاورند. رسول خدا که از حالات و روحیات ایشان مطلع بودند، فرمودند که این کار را وقتی به نماز مشغول می شود، انجام دهید. چنین کردند و هنگامی که به نماز ایستاد، تیر را بیرون کشیدند و ایشان اصلاً متوجه نگردید.

نشانه های خوف و رجا در نماز ابوتراب

گویند؛ هنگامی که امیر المؤمنین در محراب نماز می ایستاد، از خوف قدرت و عظمت خداوند، رعشه بر اندامش می افتاد و اشک چشمانش بر محاسن صورت جاری می شد.[۲۱] خطیب خوارزمی گوید: «الاَهل من فتیً کابی تراب؛ اِمامٍ طاهرٍ فوق التُّراب هو البکّاءُ فی المحراب لکن و هو الضّحّاکُ فی یوم الحراب» ؛ هوش دارید که آیا جوانمردی مانند ابو تراب و امام پاکیزه ای چون او بر سطح کره خاک وجود دارد؟ او کسی است که در محراب بسیار می گریست و در هنگام نبرد با دشمنان شاد و بشّاش به میدان می شتافت.[۲۲]

ابودرداء [۲۳]، می گوید: در یکی از شب های تاریک از نخلستانی عبور می کردم صدای کسی را شنیدم که با خدای تعالی مناجات می کرد، هنگامی که نزدیکتر شدم، دیدم که علی علیه السلام است. من خود را پشت درختی پنهان کردم و مشاهده می کردم که او با خوف و خشیت بسیار و با ندایی حزین مناجات می کرد و از خوف آتش سوزان دوزخ گریه می کرد و به خدا پناه برده و از او طلب مغفرت و بخشش می نمود. آنقدر گریه و تضرع کرد که بی حس و حرکت به زمین افتاد. با خود گفتم شاید به خواب رفته است. نزدیکتر رفتم، دیدم که همچون چوب خشکی افتاده است. او را تکان دادم، اما هیچ حرکت نکرد، گفتم حتماً از دنیا رفته است. شتابان خود را به منزلش رساندم و خبر فوتش را به حضرت زهرا سلام الله رسانیدم، ایشان فرمودند: مگر او را چگونه یافتی؟ من شرح ماوقع را گفتم، فاطمه سلام الله گفتند: او فوت نکرده است بلکه از خوف خداوند، غش نموده است.[۲۴]

ابن شهر آشوب [۲۵] از حالات امام علی علیه السلام، چنین روایت کرده است که، چون وقت نماز می رسید رنگ امام تغییر می کرد و حالت تشویش و اضطراب بر ایشان چیره می گشت، کسی پرسید: به چه علت این حالت به شما دست داد؟ فرمودند: «هنگام ادای امانتی رسیده است که خداوند آن را بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه نمود ولی آنها نتوانستند آن را حمل کنند، ولی انسان در عین ضعف و ناتوانی پذیرفت، حال ترس من از آنست که به نیکویی از عهده اداء این امانت بر می آیم یا نه؟»[۲۶]

مراقبت بر وقت نماز

در لیله الهریر[۲۷]، نزدیکی های صبح مدام به افق می نگریست، ابن عبّاس پرسید: مگر از آنسو نگرانی دارید؟ آیا از دشمنان در آنجا کمین کرده اند؟ فرمودند: نه، می خواهم ببینم وقت نماز رسیده است یا نه؟ [۲۸]

کثرت عبادت و اسوه ی «واستکثروا منها»

ابن ابی الحدید [۲۹] درباره ی کثرت عبادت و تهجد حضرت می گوید: «علی علیه السلام بیشتر از همه عبادت می کرد، زیرا  اغلب روزها را روزه دار بود و در تمام شبها مشغول نماز و عبادت می شد، حتّی به هنگام جنگ نیز دست از نماز شب برنمی داشت. در لیله الهریر، پوستی برایش گذاشته بودند که بر روی آن نماز می خواند و عبادت می کرد درحالی که تیرها به سویش پرتاب می شدند. نه می هراسید و نه از جایش بلند می شد، او عالمی بود با عمل که مستحبات و تعقیبات و نوافل و ادعیه و تهجّد را به مردم تعلیم نمود.»[۳۰]

 امام صادق علیه السلام می فرماید: «امیر المؤمنین در اواخرعمر شریفشان، در شبانه روز هزار رکعت نماز بجا می آورد.»[۳۱]

عمّار ساباطی از قول امام صادق علیه السلام نقل می کند که ایشان فرمود: آیه «امّن هو قانتٌ آناء اللّیل ساجداً و قائماً یحذر الآخره و یرجو رحمهَ رَبّه…»؛ آیا چنین کسی – کافر – با ارزش است یا کسی که در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قیام، از عذاب آخرت می ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟! [۳۲] در شأن علی بن ابیطالب علیه السلام نازل شد از مقام و مرتبه او و فضیلتش نزد پروردگار سبحان خبر می دهد.[۳۳]

امام صادق علیه السلام می فرماید: «وقتی که جدم علی ابن الحسین علیه السلام نامه ی امیر المومنین را می دید، به آن عمل می کرد و هنگامی که به نماز می ایستاد، رنگ چهره اش تغییر می کرد تا آنجایی که از صورت برافروخته اش شناخته می شد، و هیچکدام از فرزندان امیر مؤمنان را توان عمل به برنامه های عبادی آن حضرت نبود مگر علی ابن الحسین علیه السلام.» [۳۴]

امام سجّاد علیه السلام، ملقب به زین العابدین و العارفین، که به کثرت عبادت شناخته می شد، در پاسخ این سوال که چرا این قدر مشقّت و رنج برخود روا می دارید؟ می فرمود: «و من یقدرُ علی عباده جدّی علیّ بن ابی طالب علیه السلام»؛ کیست که بتواند مثل جدم علی بن ابی طالب عبادت کند؟»[۳۵]

جایگاه مخصوص برای خواندن نماز

حضرت علی علیه السلام فرمودند : در منازل خود اطاقى را براى خواندن نماز اختصاص دهید. خودِ آن حضرت در اطاقى که  جز فرشى و قرآن و شمشیرى وجود نداشت، نماز مى خواند. ایشان به یکى از دوستان خود به نام مَسْمَع فرمود: «می خواهم که در خانه خود اطاقى را برای نماز قرار دهى و با لباس مخصوص و پاکیزه در آن مکان که اختصاص به ادای فریضه نماز دارد، نماز گزاری، و از پروردگار بخواهى که تو را از آتش جهنّم نجات دهد و وارد بهشت فرماید. در همه حال از خدا بترس و دعاى نابجا نداشته باش و هیچ کس را نفرین نکن .[۳۶]

نماز باران

در یکى از سال ها که خشکسالى شدیدی آمده بود و آسمان بخیل شده و باران نمی بارید، مردم از شدت رنج بى آبى به حضرت امیرالمؤمنین شکایت بردند. امام دستور دادند که همه مردم از شهر خارج شوند، فرزندان را از مادرانشان جدا کنند و در زیر آفتاب گرم و سوزان همراه با گریه و انابه و استغفار، نماز باران بخوانند. وقتى که صف ها منظّم شد، حضرت علی علیه السلام در خطبه ای که ایراد کردند، فرمودند:«آگاه باشید، زمینى که شما را بر پشت خود حمل می کند، و آسمانى که بر سر شما سایه مى گستراند، همگی مطیع و فرمانبردار پرودگار خویش اند، و برکت آن دو به شما نه از روى دلسوزى برای شما یا براى نزدیک شدن به شما، و نه به امید رسیدن خیرى است که از شما دارند، بلکه آن دو، مأمور رساندن منافع به شما مى باشند، و اوامر پروردگار خویش را اطاعت کردند، همانا به آنها دستور داده شد که براى مصالح شما قیام کنند و آنها چنین کردند.

خداوند بندگان خود را که عاصی و گناهکارند، با کمبود رستنی ها و میوه ها، و جلوگیرى از نزول برکات و باران، و بستن دَر گنجهاى خیرات، امنحان مى کند، براى آن که شاید توبه کننده اى بازگردد، و گناهکاری، دل از لذت معصیت بکند، و پند گیرنده ای ، پند گیرد، و بازدارنده، راه نافرمانى را بر بندگان خدا ببندد، و همانا خداوند طلب استغفار و آمرزش را وسیله ی نزول روزى  و موجب رحمت بر مخلوقات قرار داد و فرمود: «از پرودگار خود آمرزش بخواهید، که آمرزنده است ، همانا او برکات خود را از آسمان برای شما فرو مى بارد و با بخشش اموال فراوان و فرزندان ، شما را یارى مى دهد و باغستانها و نهرهاى پرآب در اختیار شما قرار می دهد.»[۳۷]

پس رحمت خداوند بر آن کسی که به استقبال توبه و استغفار می رود و از گناهان خود پوزش می طلبد، و پیش از آن که مرگ او را فرا گیرد، اصلاح مى گردد.)[۳۸]

و سپس تضرع و خشوع با خداى خود چنین گفت: «بارخداوندا! ما از خانه ها، و زیر چادرهایمان پس از شنیدن ناله ی حیوانات تشنه و گریه جگرسوز کودکان گرسنه، به سوى تو بیرون آمدیم، و بر رحمتت مشتاق و بر فضل و نعمت تو امیدواریم و از عذاب و انتقام تو بیم داریم .

بار خداوندا! باران رحمتت را بر ما بباران، و ما را مأیوس و نومید برمگردان و با خشکسالى و قحطى حیات ما را نابود مکن، و به سبب اعمال زشتى که بى خردان ما مرتکب شده اند ما را به عذاب خویش مبتلا مگردان ، اى مهربانترین مهربان ها!

بار خدایا! به سوى تو آمده ایم تا از اموری شکوه کنیم که بر تو پنهان نیست و این هنگامى است که سختى هاى طاقت فرسا ما را مستأصل و بیچاره کرده و خشکسالى و قحطى ما را به ستوه آورده و پیش آمدهاى دشوار ما را ناتوان ساخته و فتنه هاى گران، کارد را به استخوان ما رسانده است.

معبودا! از تو مى خواهیم ما را ناامید و مأیوس برمگردانى  و با اندوه و پریشانی به خانه هایمان باز نگردانی و گناهانمان را به رخمان نکشى  و اعمال زشت و معاصی ما را دلیل کیفر کردن ما قرار ندهى .

خداوندا! باران رحمت خود را بر ما بباران، و برکت خویش را بر سر ما بگستران  و رزق و روزى و رحمت بیکرانت را به ما برسان  و ما را از بارانى سیراب فرما که سودمند و سیراب کننده و رویاننده گیاهان و رستنی ها باشد، تا آن چه را که خشک شده دوباره برویاند، و هر آن چه را مرده است دوباره زنده گرداند، بارانى که بسیار پرمنفعت و رویاننده گیاهان فراوان باشد به حدی که تپه ها و کوهها را سیراب  و در درّه ها و مسیر رودخانه ها، چونان سیل جارى شود و درختان را پربرگ نماید. همانا تو بر هر چیز که بخواهى، توانایى!

پس از نماز باران و اتمام دعاى امام على علیه السلام ابرها به آسمان آمدند و باریدند و مردم و حیوانات و زمین سیراب شدند.

نقل کرده اند که آن چنان بارانی بارید که آب ها در جویبارها چونان سیلاب روان شد.[۳۹]

پی نوشت ها

1. بحارالأنوار، ج ۳۱، ص ۱۳۲
2. نهج البلاغه، حکمت ۲۳۷
3. نهج البلاغه، خطبه ۱۷۹
4. بحارالأنوار، ج ۶۹ ، ص ۲۷۸
5. نهج البلاغه، حکمت ۳۱۲
6. همان، حکمت ۱۹۳
7. همان، حکمت ۲۷۹
8. سوره نساء، آیه ۱۰۳
9. سُمعه، یعنی اینکه انسان عملى نیک همچون اطعام به دیگران و خواندن نماز اول وقت به جماعت در مسجد را نه براى خدا، که براى شنیدن مردم و مشهور و عزیز شدن نزد آنان، انجام دهد.
10. الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، ‏۱۴۰۷ قمری، چاپ: چهارم، ج ‏۳، ص ۲۶۵، (باب فضل الصلاه).
11. سوره نساء، آیه ۱۰۳.
12. سوره مدثر، آیات ۴۲ و ۴۳
13. «حتّ» در اصل به معناى جدا کردن برگ هاى درختان است و گاه در جدا کردن اشیاء دیگر نیز به کار مى رود.
14. «ربق» بر وزن «عنب» جمع «ربق» بر وزن «فعل» به معناى طنابى است که دستاویزهاى متعدّدى در آن است و معمولا هنگامى که مى خواهند حیوانات را به صفّ کنند هر کدام را به یکى از آن دستاویزها مى بندند.
15. این حدیث را شیخ حر عاملى در وسائل الشیعه، عاملى، شیخ حر، محمد بن حسن‏، محقق / مصحح: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)‏، مؤسسه آل البیت(علیهم السلام‏)، قم، ‏‏۱۴۰۹ قمری‏، چاپ: اول، ج ‏۴، ص ۳۰، (باب تحریم إضاعه الصلاه و وجوب المحافظه علیها) با تفاوت جزئی آورده است.
16. سوره نور، آیه ۳۷.
17. آیه ۳۵ سوره نور به آیه نور شهره است و در آن به معرفی خداوند به‌عنوان نور آسمان‌ها و زمین پرداخته شده‌ است. در این آیه از تعابیری مانند «مصباح»، «مشکات»، «زجاجه»، «شجره مبارکه» و «کوکب دری» استفاده شده‌ است.
18. «نصب» بر وزن «خجل» به معناى خسته و فرسوده است و صفت مشبّهه از ریشه «نَصَب» بر وزن «حسب» به معناى خستگى و کوفتگى است.
19. سوره طه، آیه ۱۳۲.
20. «یصبر» از ریشه «صبر» به معناى شکیبایى است و قابل توجّه است که این فعل غالباً به صورت لازم استعمال مى شود؛ ولى گاه معناى متعدّى هم دارد؛ یعنى وادار به صبر نمودن و در جمله بالا همین معنا اراده شده است.
21. نماز و عبادت امام علی (ع)، ص ۱۶، به نقل از: علی کیست ؟ ص ۲۳۳
22. امام علی بن ابی طالب (ع)، ص ۴۲۲، به نقل از: الغدیر، ج۴، ص ۳۹۷.
23. عُوَیمر بن زید خزرجی انصاری معروف به اَبودَرْداء انصاری، از اصحاب پیامبر(ص) و از گردآورندگان قرآن که در فتح شام و جزیره قبرس، و در جنگ یرموک حضور داشت و مدتی در دمشق متصدی امر قضا بود.
24. نماز و عبادت امام علی (ع)، ص ۳۷. به نقل از: علی (ع) کیست؟ ص ۲۳۳.
25. ابوجعفر، محمد بن علی بن شهرآشوب بن ابونصر بن ابوالجیش ساروی مازندرانی ملقب به رشیدالّدین و عزالدّین و مشهور به اِبنِ شَهْرْآشوب (۴۸۹–۱۶ شعبان ۵۸۸ هجری قمری، ۴۷۵ یا ۴۷۶–۱۲ شهریور ۵۷۱ هجری خورشیدی، ۱۰۹۶–۲۷ اوت ۱۱۹۲ میلادی)، مفسر، محدث، ادیب و فقیه بزرگ شیعه است.
26. مناقب ابن شهر آشوب، ج۲، ص ۱۲۴
27. لیلهالهریر (به معنای شب زوزه) یکی از شب‌های جنگ صفین بود. از اول ماه صفر سال ۳۷ درگیری‌های سنگینی به مدت ۱۱ روز در محلی به‌نام صفین که در ناحیه غربی عراق میان بالس و رقه است از سر گرفته شد. در یکی از این شب‌ها چون سربازان از شدت جراحت ناله می‌کردند، به این نام معروف شد.
28. عزیزی، عباس، نماز و عبادت امام علی (ع): ص ۳۴، چاپ اوّل ۱۳۷۸، انتشارات نبوغ
29. فخرالدین ابوحامد عبدالحمید بن ابی‌الحدید (به عربی: عبد الحمید بن هبه الله بن محمد بن الحسین بن أبی الحدید أبو حامد عز الدین معتزلی) نامدار به ابن ابی‌الحدید، ادیب، متکلم، مورخ، شاعر و فقیه شافعی و اصولی معتزلی و از علمای سدهٔ هفتم ه‍. ق
30. شرح ابن الحدید، ج ۱، ص ۲۷.
31. بحارالانوار، ج۴۱، ص ۲۴
32. زمر، ۹. شیرازی، (آیه الله العظمی) مکارم، ترجمه قرآن کریم، چاپ اوّل ۱۳۷۸، ویراستار: جواد مهدثی
33. عروسی الحریزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین : چاپ چهارم، موسسه اسماعیلیان، ۱۳۷۰ش، ج۴، ص ۴۷۸.
34. روضه کافی، ص ۱۴۳، حدیث ۱۷۲
35. ناظم زاده قمی، سید اصغر: علی آئینه عرفان، ص ۳۳۸، به نقل از : علی کیست؟ ، ص ۲۳۴.
36. حلیه المتّقین باب دوازدهم فصل پنجم
37. سوره نوح آیه ۱۰ و ۱۱
38. خطبه ۱۴۳ نهج البلاغه
39. اعلام النّبوّه ، دیلمى – و – کامل ابن اثیر ج ۱ ص ۱۳۷