احکام نماز قضای پدر و مادر بر پسر + شرایط وجوب نماز قضای پدر بر پسر ارشد
از آنجایی که نماز ستون دین یک مسلمان است، هرگونه نقص و کاستی در آن، به ویرانی و خسارت در بنای ایمان افراد خواهد انجامید. از این رو، بر ادای این تکلیف الهی بسیار توصیه شده است، حتی در زمان جنگ:« فَإِذَا قَضَیْتُمُ الصَّلَاهَ فَاذْکُرُوا اللَّهَ قِیَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِکُمْ ۚ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِیمُوا الصَّلَاهَ ۚ إِنَّ الصَّلَاهَ کَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتَابًا مَوْقُوتًا»[۱]: پس هنگامی که نماز را [در میدان جنگ] به پایان بردید، خدا را در حال ایستاده و نشسته و خوابیده یاد کنید. و همین که [از فتنه و آشوب دشمن] مطمئن شدید، نماز را [به صورت معمولش] اقامه کنید. مسلماً نماز همواره در اوقاتی مشخص و معین وظیفه ای مقرّر و لازم بر مؤمنان است.[۲] . بر این اساس، نماز در همه حال واجب است و لازم است که افراد، نسبت به آن، محافظت نمایند. حتی اگر شخصی فوت نماید، تحت شرایطی! بر پسر بزرگتر واجب است که پس از فوت پدر، نمازهای قضا شده او را به جای آورد و یا برای انجام آن یک نفر را اجیر نماید.
حکم نماز قضای پدر
طبق فتوای مشهور فقیهان خواندن نماز قضای پدر پس از مرگش بر پسر بزرگتر واجب است.[۳] سید محسن حکیم [۴] و سید ابوالقاسم خوئی [۵] عقیده دارند که در اصل مسئله اختلافی نبوده و مورد اجماع علما است، همچنین روایات زیادی بر این مطلب دلالت دارد.[۶]
نماز قضای والدین جزو آن دسته از احکامی است که ادای آن پس از مرگ والدین، بر پسر بزرگتر واجب می شود. البته در مورد این مسئله که آیا فقط قضای نمازهای پدر، واجب است یا شامل مادر نیز میشود، اختلاف نظر وجود دارد. اما، طبق فتوای مشهور فقیهان، فقط قضای نماز پدر، بر پسر بزرگتر واجب است و نسبت به مادر برخی از علما، قائل به احتیاط واجب یا مستحب شده‌اند.
همچنین نسبت به این موضوع که نمازهای قضا شده والدین در صورت داشتن عذر و یا به صورت سهو یا حادث شدن مرض و یا موت و یا از روی عمد باشد، میان فقها و علما اختلاف نظر است ولی مشهور فقها، حتی در موارد ترک عمدی نماز از جانب والد، قائل به وجوب قضا شده اند. البته لازم نیست که پسر بزرگتر حتماً خودش نمازهای پدر را بخواند بلکه می‌تواند شخص ثالثی را اجیر کند تا به نیابت، نمازهای قضای پدر را بخواند و همچنین در صورتی که میت وصیت کرده باشد که برای او نماز بخوانند، در صورتی که نماز خوانده شود، از پسر بزرگ ساقط شده است.
نماز قضای مادر
طبق عقیده سید محسن حکیم، نظر مشهور این است که ادای نماز قضای مادر، توسط پسر بزرگتر واجب نیست.[۷] آیت‌الله خویی منشأ اختلاف در نظر علما را در تفاوت عباراتِ مذکور در روایات دانسته است.[۸]
اما در مقابل، به نقل از سید محسن حکیم، برخی از علما، همچون محقق حلی (۶۰۲-۶۷۶ق)، شهید اول (۷۳۴-۷۸۶ق) و سید یزدی (۱۲۴۸ق-۱۳۳۷ق)[۹] عقیده دارند که قضای نماز مادر نیز واجب است.[۱۰]
در بین فقیهان و علمای قرن ۱۴ ه ق برخی، مانند امام خمینی قدس سره،[۱۱] خویی[۱۲] و سیستانی[۱۳]، نماز قضای مادر را واجب نمی‌دانند و برخی از آنها حکم به احتیاط واجب یا مستحب[۱۴] نموده اند. برخی دیگر از مراجع عظام، همچون آیت‌الله خامنه‌ای[۱۵] به وجوب قضای نماز مادر فتوا داده‌اند.
دلیل اختلاف نظر علما
علمایی همچون محقق حلی و شهید اول سید یزدی، علت واجب دانستن ادای نماز قضای پدر و مادر را چنین دانسته اند که در متن روایات، کلمه «مَیِّت» به‌کار رفته است که هم شامل مرد و هم شامل زن میشود.[۱۶]
اما علمایی که قائل به اختصاص این حکم به پدر هستند، اینچنین استدلال کرده‌اند که، در بیشتر روایات کلمه عربی «رَجُل» به معنی «مرد»، وجود دارد و دیگر روایات هم یا به رجل انصراف دارند[۱۷] و یا از جهت حمل روایات مطلق بر مقید، فقط شامل پدر میشود.[۱۸] آیت‌الله خویی هیچ یک از این ادله را مدلل ندانسته و با عنایت به اینکه اصل خواندن قضای نمازِ یک شخص توسط شخص دیگر بر خلاف اصل و قاعده است، اقتصار به مقدار یقینی که پدر باشد را پذیرفته و نسبت به مادر اصل برائت را جاری می‌داند.[۱۹]
در چه شرایطی نماز قضای پدر بر پسر بزرگتر واجب می شود؟
در صورتی که پدر نمازهای واجب خود را ادا نکرده باشد، تحت شرایطی که در ذیل به آنها اشاره میشود، بنابر احتیاط، بر پسر بزرگش واجب است که بعد از مرگِ پدر، قضای آنها را به جا آورد و یا برای او اجیر بگیرد تا به نیابت، ادا کند.
شرایط وجوب ادای نماز قضای پدر توسط پسر بزرگتر
-
شرط اول: پدر نماز را از روی عذر ترک کرده باشد.
آیت‌الله سیستانی فتوایی درباره نماز قضاى پدر بر پسر بزرگتر صادر فرموده است. متن فتوای ایشان بدین شرح است:
مسأله ۱۶۶۴. در صورتی نماز قضای پدر بر پسر بزرگتر، بنابر احتیاط، واجب است که پدر آن را از روی عذر ترک کرده باشد، مثل اینکه فراموش کرده یا خواب مانده باشد یا آنکه نمازهایی که خوانده به دلیل ندانستن مسأله شرعاً باطل باشد و این در حالی بوده که وی در فراگیری مسأله کوتاهی نکرده باشد (جاهل قاصر باشد)؛ اما چنانچه نمازهایی را عمداً ترک کرده یا به علّت ندانستن مسأله‌ای که در فراگیری آن کوتاهی کرده نمازش باطل بوده، قضای آن بر پسر بزرگتر واجب نیست.
-
شرط دوّم: پدر در زمان حیات توانایی انجام قضای نماز را داشته باشد.
مسأله ۱۶۶۵. اگر پدر نمی‌توانسته قضای نماز را – هرچند با عمل به وظیفه نماز اضطراری مثل نماز نشسته یا خوابیده برای کسی که نمیتواند ایستاده نماز بخواند – انجام دهد و در همان حال ناتوانی فوت شده است، قضای آن بر پسر بزرگتر واجب نیست.[۱]
-
شرط سوم: پدر وصیّت نکرده باشد که برای او اجیر بگیرند.
مسأله ۱۶۶۶. اگرمیّت وصیّت کرده باشد که برای نماز او اجیر بگیرند، چنانچه وصیت او نافذ باشد، مثل اینکه از ثلث مالش وصیّت کرده باشد، بر پسر بزرگتر قضاء واجب نیست و واجب است مطابق با وصیّت برای خواندن نمازهای قضای او اجیر بگیرند.
شرط چهارم: پسر بزرگتر هنگام وفات پدر، مجنون یا نابالغ نباشد.
مسأله ۱۶۶۷. اگر پسربزرگتر موقع مرگ پدر، نابالغ یا دیوانه باشد، وقتی که بالغ شد یا عاقل گردید، بر او واجب نیست نماز پدر را قضاء نماید.
-
شرط پنجم: پسر بزرگتر شرعاً از ارث بردن ممنوع نباشد.
مسأله ۱۶۶۸. اگر پسر بزرگتر به علّت یکی از اسباب محروم شدن از ارث مثل قتل پدر، شرعاً ارث نبرد، خواندن نمازهای قضای پدر بر او واجب نیست.
- شرط ششم: پسر بزرگتر معلوم باشد
مسأله ۱۶۶۹. اگر معلوم نباشد که پسر بزرگتر کدام فرد است، قضای نماز پدر بر هیچ کدام از پسرها واجب نیست؛ ولی احتیاط مستحب آن است که نماز او را بین خودشان قسمت کنند یا برای انجام آن قرعه بزنند.
مسأله ۱۶۷۰. منظور از پسر بزرگتر، بزرگ ترین پسری است که در هنگام وفات و مرگ پدر زنده باشد. بنابراین به عنوان مثال، پدری که دو پسر دارد، ولی پسر بزرگترش در حال حیات پدر، فوت شده، هنگامی که پدر می‌‌میرد پسر دیگر وی که زنده است، پسر بزرگتر محسوب میشود.[۲۰]
نظر امام خمینی(ره) در مورد وجوب ادای نماز فوت شده پدر
امام خمینی در کتاب تحریرالوسیله در بیان حکم این مسئله اینگونه می‌نویسد: «بر ولیّ میّت که پسر بزرگتر باشد، واجب است نمازهای پدرش را که به‌خاطر عذر از قبیل خواب و فراموشی و مانند این‌ها فوت شده، قضا نماید. و مادر ملحق به پدر نمی‌شود اگرچه [[احتیاط مستحب]احوط] (استحبابی) است.[۲۱] و قضای نمازهایی را که به جهت رعایت‌نکردن آنچه که در نماز معتبر است به طور باطل خوانده، ظاهراً واجب است. و فقط نمازهای قضاشده خود میّت (پدر) بر ولیّ واجب است نه نمازی که به‌واسطه اجاره و یا از جهت اینکه ولیّ بوده است بر او واجب شده است.» [۲۲] و نیز«اگر پسر بزرگتر بعد از پدرش بمیرد بر برادری که از میان سایر برادران سنّ او از پسر بزرگتر کمتر (و از دیگران بیشتر) است واجب نیست.
لازم نیست که ولیّ در وقت فوت پدر، بالغ و عاقل باشد، پس بر بچه هنگامی که بالغ شود و بر دیوانه وقتی که عاقل گردد واجب میشود، چنان که لازم نیست که ولیّ میّت وارث او باشد، بنابراین بر پسر بزرگ‌تری که به سبب کشتن پدر یا کافر بودن یا مانند این‌ها از ارث بردن ممنوع شده، قضای نماز او واجب است. و اگر دو پسر بزرگتر میّت هم‌سن باشند، قضای نماز او بین آنها تقسیم میشود و اگر مقدار کسری بماند (که قابل تقسیم نباشد) بر هر دو به طور واجب کفایی واجب است.» [۲۳]
نکات قابل توجه در مورد قضای نماز پدر
- علت ترک نماز پدر:«بنابر اقوی فرقی نیست که ترک نماز از روی عمد باشد یا غیرعمد. البته کسی که نماز را به‌عنوان طغیان و سرکشی بر مولا نخوانده باشد، بعید نیست که ملحق نشود، اگرچه احتیاط آن است که آن هم ملحق شود، بلکه این احتیاط ترک نشود (و ولیّ، قضای آن را به جا آورد).»[۲۴]
- عدم وجود فرزند پسر: چنانچه میّت، فرزند پسر نداشته باشد، قضای نمازهای فوت شده او بر فرزندان دختر و نیز سایر اقوام واجب نیست.
دراین‌خصوص در تحریرالوسیله آمده است: «و (قضای نماز پدر) بر دخترها و بر غیر پسر بزرگتر از میان پسران و بر بقیه خویشان، حتی مردها مثل پدر و برادر و عمو و دایی واجب نیست، اگرچه وجوب قضا بر مردهایشان احوط (استحبابی) است.» [۲۵]
- فوت پسر بزرگتر قبل از ادای نماز قضای پدر: اگر پسر بزرگتر قبل از قضا کردن نمازهای فوت شده پدر بمیرد به دیگر فرزندان پسر وی منتقل نمی‌شود.[۲۶]
- جواز گرفتن اجیر:«لازم نیست که ولیّ میّت خودش قضای نماز پدر را بخواند، بلکه می‌تواند کسی را اجیر نماید و شخص اجیر باید از طرف میّت نیّت کند، نه از طرف ولیّ میّت و اگر خود ولیّ یا غیر او نمازهای میّت را بخوانند، باید در احکام شک و سهو، بلکه در اجزاء و شرایط نماز، تکلیف خودشان را به‌وسیله اجتهاد یا تقلید رعایت کنند، نه تکلیف میّت را، چنان که در اصل واجب بودن قضا، در موردی که مقتضای تقلید یا اجتهاد ولیّ با مقتضای تقلید یا اجتهاد میّت مخالف باشد، ولیّ باید رعایت تکلیف خودش را بنماید.» [۲۷]
قضای کدام نمازها، باید ادا شوند؟
به نظر برخی از فقها از جمله آیه الله طباطبایی یزدی، فقط ادای نمازهای یومیه که توسط پدر فوت شده، قضاشده اند، بر پسر واجب است. اما نمازی که از پدرش(پدر متوفی) بر عهده میّت است یا اجیر شده بوده که نماز میت دیگری را بخواند، واجب نیست.[۲۸]
براساس قول سید محسن حکیم، برخی از علما همچون محقق حلی و شهید اول و ثانی بر این عقیده هستند که فقط نمازی را که غیر عمدی به جای نیاورده، باید خوانده شود و علت آن را دریافت معنایی از روایات بیان کرده‌اند.[۲۹] سید محمدکاظم یزدی[۳۰] و آیت‌الله سیستانی[۳۱] نیز این رأی را پذیرفته است.
اما در مقابل این عقیده، نظر مشهور فقها بر این است که قضای نمازِ فوت شده ی پدر، چه عمدی باشد و چه سهوی، واجب است.[۳۲] علما و فقیهان معاصر، همچون حضرت آیه الله امام خمینی[۳۳] و آیه الله خوئی[۳۴] نیز این نظر را پذیرفته‌اند.
البته نظر دیگری نیز بیان شده که فقط نمازهای قضا شده در هنگام مرض (بیماری) منتهی به مرگ، واجب است که توسط پسر بزرگتر قضا شود.[۳۵]
احکام تکمیلی نماز قضای پدر بر پسر
- طبق نظر مشهور علما و مراجع، قضای نماز فقط بر پسر بزرگتر واجب است و چنانچه فرد متوفی، فرزند پسر نداشته باشد، قضای نماز او بر فرزندان دختر و نیز سایر اقوام واجب نیست.[۳۶]
- به عقیده فقها چنانچه پسر بزرگتر فوت کرده باشد، قضای نماز پدر بر سایر فرزندان پسر او واجب نیست.[۳۷]
- لازم نیست که پسر بزرگتر، خودش قضای نماز پدر را بخواند، بلکه می‌تواند شخص دیگری را برای خواندن نمازهای پدر، اجیر نماید.[۳۸] همچنین اگر شخصی به طور رایگان، نمازهای پدر فوت شده را بخواند، دین از ذمه پسر ساقط میشود.[۳۹]
- اگر میت وصیت کرده باشد که برای خواندن نمازهای قضایش کسی را اجیر کنند، در صورتی که نمازها خوانده شود، از پسر ساقط است.[۴۰]
- به نظر برخی از فقها مانند آیت‌الله سیستانی، اگر فرزند به دلیلی، از ارث محروم شده باشد، قضا واجب نیست.[۴۱]
پاسخ به برخی شبهات درباره نماز قضای پدر
سؤال ۱- اگر پدر یا مادری فوت کند و در وصیت نامه اش قید کند که چه مقدار روزه یا نماز بدهکار است، و وصی را هم تعیین کرده باشد. حال بجا آوردن آنها با کیست؟ آیا پسر ارشد باید انجام دهد؟
پاسخ: اگر گفته باشد از اموال من اجیر بگیرید آن مقدار از عهده فرزند بزرگ برداشته می شود و الا باید فرزند بزرگ طبق وظیفه خودش بخواند.
سؤال ۲- پدرم پارسال به رحمت خدا رفته نماز قضا دارد وپسر بزرگ خانواده معلول ذهنی وجسمی حرکتی است من که دختر بزرگ خانواده هستم از پارسال نماز قضای پدر را به صورت نشسته(به خاطر کمر درد)به جا میاوردم اشکال دارد؟ آیا نماز پدر را ایستاده و نماز خودم را نسشته بخوانم اشکال دارد؟
پاسخ: اگر توانایی ایستاده خواندن همه نمازها را ندارید نماز خود را ایستاده و نماز قضای پدرتان را نشسته بخوانید.
سؤال ۳- در حادثه ای پدر و پسر بزرگ او فوت می شوند، آیا نمازهای قضای پدر بر پسر بعدی واجب است؟
پاسخ: احتیاط آن است که پسر دوم نمازهایی که از روی عذر، از پدر قضا شده است را بجا آورد.
سؤال ۴- اگر پسر بزرگ بیماری صعب العلاج داشته باشد و نتواند نماز قضاهای پدر را بخواند و پدر هم مال و ارثی نگذاشته و آن پسر هم نمیتواند بر اثر فقر و نداری اجیر بگیرد تکلیف چیست ؟
پاسخ: اگر پسر بزرگتر می تواند نماز و روزه هایی که بواسطه عذر فوت شده است را تدریجا قضا کند انجام این کار لازم است اما در صورتی که قادر بر انجام عبادت مضاعف بر واجبات خود نیست و حتی قادر بر استیجار نیز نیست ساقط می شود و بر کسی واجب نیست.
سؤال ۵- آیا پسر بزرگ در به جا آوردن نماز و روزه ی قضای والدین خود باید طبق فتوای مجتهد آنها عمل نماید یا باید طبق فتوای مجتهد خود عمل نماید؟
پاسخ: پسر بزرگتر هنگام قضاى نماز و روزه پدر و مادر باید به تکلیف خود عمل کند، یعنى دستورات نماز و روزه را مطابق حکم مرجع تقلید خود به جا آورد.
سؤال ۶- اگر پسر بزرگ خودش نماز و روزه ی قضا داشته باشد و هم چنین نماز و قضای والدین بر او واجب شده باشد، باید کدام را اول به جا آورد؟
پاسخ: کسى که خودش نماز و روزه قضا دارد و نماز و روزه پدر و مادر نیز بر او واجب شده، هرکدام را اوّل به جا آورد صحیح است.
سؤال ۷- اگر هنگام فوت والدین پسر بزرگ هنوز به سن تکلیف نرسیده باشد یا دیوانه باشد،وظیفه ی او چه می باشد؟ آیا فرزندان دیگر وظیفه ای دارند؟
پاسخ: هرگاه پسر بزرگتر در موقع مرگ پدر یا مادر نابالغ یا دیوانه بوده، هروقت بالغ و عاقل شود باید نماز و روزه پدر یا مادر را قضا نماید، بنابراین دیگر فرزندان وظیفه ای ندارند، هر چند بجا آوردن آن ثواب بسیاری دارد.
سؤال ۸- والدینی دارای فرزند دو قلو هستند، دو سؤال مطرح است : الف :کدام یک از آنها پسر بزرگ می باشد و باید نماز و روزه والدین خود را به جا آورد؟ب : اگر همزمان باشند یا تاریخ تولد آنها معلوم نباشد که کدام بزرگتر هستند، وظیفه ی آنها نسبت به قضا کردن چه می باشد؟
پاسخ: الف : آن که اول بدنیا آمده است پسر بزرگتر می باشد و باید به وظیفه ی خود عمل نماید.
ب : اگر معلوم نباشد پسر بزرگتر کدام است یعنى تاریخ تولّد پسرها درست روشن نباشد، احتیاط مستحب آن است که قضاى نماز و روزه پدر و مادر را بین خودشان قسمت کنند.
سؤال ۹- شخصی والدینی داشته است که دچاری بیماری فراموشی بوده است و گاهی نماز می خوانده و گاهی ترک می کرده است و گاهی هم که می خوانده است اشتباه می خوانده و هرچه تذکر می داده اند اثری نداشته است،حال پسر بزرگ چه وظیفه ای دارد؟
پاسخ: چنانچه توانایی بر انجام نماز صحیح نداشته و عقل و شعور کافی نداشته است، نماز بر او واجب نبوده است و لازم نیست قضا شود،امّا اگر عقل و شعور کافى دارد، ولى گرفتار فراموشى مى شود احتیاط واجب آن است که فرزند بزرگتر بعد از فوت او نمازهایش را قضا کند.
سؤال ۱۰- در بعضی از موارد پسر بزرگ نمی داند که آیا پدر و مادر او نماز یا روزه ی قضا داشته اند یا نه، در این گونه موارد وظیفه ی او چه می باشد؟
پاسخ: اگر پسر بزرگتر نمى داند که از پدر یا مادرش نماز و روزه اى قضا شده یا نه، چیزى بر او واجب نیست و تفحّص و جستجو نیز لازم نمى باشد.
نتیجه گیری
طبق بررسی نظرات و فتاوای مراجع و فقهای شیعه، بر پسر بزرگتر (یعنى بزرگترین پسرى که بعد از مرگ آنها در حال حیات است) واجب است که نماز و روزه هایى که از پدر یا مادرش قضا شده و دلیل آن، از روى نافرمانى نبوده و در زمان قضا شدن، توانایى بر قضای نماز داشته اند، بعد از فوت آنها به جا آورد، طبق رأی برخی از علما، حتی اگر از روى نافرمانى هم ترک کرده باشند، بنابر احتیاط مستحب باید به همین روش عمل کند.
کاری از تحریریه ستاد اقامه نماز
پی نوشت ها
- سوره نساء، آیه ۱۰۳
- ترجمه انصاریان
- طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۹۹؛ حکیم، مستمسک العروه الوثقی، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۳۶؛ خوئی، موسوعه الامام خوئی، ۱۴۱۸ق، ج۱۶، ص۲۶۳.
- سید محسن طباطبائی حکیم (۱۳۰۶ـ۱۳۹۰ق)، مرجع تقلید شیعیان در قرن ۱۴ قمری، ساکن نجف. او بعد از درگذشت آیت‌الله بروجردی، از مراجع تقلید مشهور بود.
- سید ابوالقاسم موسوی خویی (۱۲۷۸-۱۳۷۱ش) از مراجع تقلید شیعه، رجالی و نویسنده مجموعه ۲۳ جلدی معجم رجال الحدیث و همچنین صاحب اثر تفسیری البیان فی تفسیر القرآن بود. میرزای نائینی و محقق اصفهانی دو تن از برجسته‌ترین استادان او در فقه و اصول فقه بوده‌اند.
- حکیم، مستمسک العروه الوثقی، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۳۶؛ خوئی، موسوعه الامام خوئی، ۱۴۱۸ق، ج۱۶، ص۲۶۳.
- حکیم، مستمسک العروه الوثقی، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۳۷.
- خویی، موسوعه الامام خوئی، ۱۴۱۸ق، ج۱۶، ص۲۶۳.
- طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۹۹.
- حکیم، مستمسک العروه الوثقی، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۳۶.
- امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۳۷.
- خویی، موسوعه الامام خوئی، ۱۴۱۸ ق، ج۱۶، ص۲۶۶.
- منهاج الصالحین، ۱۴۴۳ق، ج۱، ص۲۲۳.
- امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۳۷؛ حسینی سیستانی، منهاج الصالحین، ۱۴۴۳ق، ج۱، ص۲۲۳.
- خامنه‌ای، «نماز قضا، نماز استیجاری، نماز قضای پدر و مادر»، وبسایت خامنه‌ای.
- حکیم، مستمسک العروه الوثقی، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۳۶؛ خویی، موسوعه الامام خوئی، ۱۴۱۸ ق، ج۱۶، ص۲۶۶.
- همان، ص۱۳۷.
- خویی، موسوعه الامام خوئی، ۱۴۱۸ق، ج۱۶، ص۲۶۳.
- همان، ص۲۶۴.
- رساله توضیح المسائل آیت الله سیستانی ویرایش ۹۷
- موسوعه الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیله، ج۱، ص۲۳۷، کتاب الصلاه، القول فی صلاه القضا، مساله۱۶
- همان، ص ۲۳۸، همان
- همان
- موسوعه الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیله، ج۱، ص۲۳۸، کتاب الصلاه، القول فی صلاه القضا، مساله۱۶
- همان
- عروه الوثقی ج۱، ص۵۹۱
- موسوعه الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیله، ج۱، ص۲۳۷، کتاب الصلاه، القول فی صلاه القضا، مساله۱۶.
- طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۱۰۲؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۳۸
- حکیم، مستمسک العروه الوثقی، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۳۸.
- طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۹۹.
- حسینی سیستانی، منهاج الصالحین، ۱۴۴۳ق، ج۱، ص۲۲۳.
- حکیم، مستمسک العروه الوثقی، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۳۸.
- امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۳۷.
- طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۹۹.
- حکیم، مستمسک العروه الوثقی، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۳۸.
- طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۱۰۲؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۳۸.
- همان، ص ۱۰۳، همان
- همان، ص۱۰۵؛ همان
- طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۱۰۵.
- همان، ص ۱۰۲
- حسینی سیستانی، منهاج الصالحین، ۱۴۴۳ق، ج۱، ص۲۲۳.
منابع
- امام خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار الامام الخمینی، ۱۳۹۲ش.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروه الوثقی، قم، مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، ۱۴۲۱ق.
- خوئی، سید ابوالقاسم، موسوعه الامام الخوئی، قم، مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی، ۱۴۱۸ق.
- احکام اسلامی، ص۳۶.
- ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر)، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
- حکیم، سید محسن، مستمسک العروه الوثقی، قم، دار التفسیر، ۱۳۷۴ش.
- دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی، جامع المسائل، مرکز پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی
- حسینی سیستانی، سید علی، منهاج الصالحین، مکتب آیهالله السیستانی، ۱۴۴۳ق.
- خامنه‌ای، سید علی، «نماز قضا، نماز استیجاری، نماز قضای پدر و مادر»، وبسایت خامنه‌ای، تاریخ انتشار: ۴ شهریور ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۵ خرداد ۱۴۰۲ش.
