نقش نماز در آرامش روانی از منظر امام علی علیه السلام
به گزارش روابط عمومی مرکز تخصصی نماز، نهم دی ماه، حجت الاسلام و المسلمین مسعود حکیمیان، معاونت آموزش ستاد تفسیر، استاد ممتاز دوره های مهارت بیان تفسیر و نویسنده کتاب های مختلف در حوزه تفسیر و معارف اسلامی از قبیل کتاب قالب های عرضه تفسیر، منطق شناخت شبهه، تکلیف آخر و… در گفتگویی، به مناسبت فرارسیدن ایام ولادت با سعادت امام علی (علیه السلام)، نقش نماز در آرامش روانی از منظر امام علی علیه السلام را تشریح کرد.
۱. نقش نماز در استحکام خانواده و ارتباطات انسانی از منظر امام علی(ع) چیست؟
نماز در نگاه امام علی(علیه السلام)صرفاً یک عمل فردی نیست، بلکه یک «سازوکار تربیتی اجتماعی» است. ایشان فرمودهاند: «اللهَ اللهَ فِی الصَّلاهِ فَإِنَّهَا عَمُودُ دِینِکُمْ؛ خدا را خدا را دربارۀ نماز، که نماز عمود دین شماست» (نامه ۴۷) این نشان میدهد نماز، ستون دین، خانواده و اجتماع است. بر اساس حکمت علوی، نماز سه نقش کلیدی در خانواده دارد:
– مهار خودمحوری: نماز انسان را از “منمحوری” و کبر پاک میکند حضرت میفرمایند: «وَ الصَّلَاهَ تَنْزِیهًا عَنِ الْکِبْرِ؛ و نماز را براى منزّه شدن از کبر» (حکمت ۲۵۲). کسی که در موضع “عبد” قرار میگیرد، کمتر تحکم میکند و بیشتر میفهمد.
– تنظیم هیجانات: نماز ابزار آرامسازی درونی است و به انسان کمک میکند در تعامل با خانواده، کمتر واکنشی و انفجاری عمل کند. امام علیه السلام در صفات متقین میفرمایند: «وَ خُشُوعاً فِی عِبَادَهٍ؛ در عبادت فروتن هستند» (خطبه ۱۹۳).
-ایجاد زبان مشترک معنوی: نماز جمعی یا خانوادگی، یک “نقطه اتصال ارزشی” میسازد و خانواده را به افقی بالاتر از منافع روزمره پیوند میدهد. چنانچه امام علی(علیه السلام) در حکمت ۲۳۷ عبادت افراد را به سه دسته تقسیم کرده و میفرمایند:«گروهى خدا را از روى میل به ثواب عبادت کردند و این عبادت تاجران است. و گروهى از ترس کیفر عبادت کردند و این عبادت بردگان است. و گروهى به خاطر سپاسگزارى عبادت کردند و این عبادت آزادگان است».
۲. چگونه میتوانیم کیفیت نماز خود را بر اساس سیره امام علی(علیه السلام) بهبود بخشیم؟
در سیره امام علی(علیه السلام)،کیفیت نماز با سه شاخص عملی سنجیده میشود:
-حضور قلب: نماز «همهاش» قبول نمیشود؛ بلکه به اندازۀ حضور قلب پذیرفته میشود. برای همین حضرت در حکمت ۱۴۵میفرماید: «وَ کَمْ مِنْ قَائِمٍ لَیْسَ لَهُ مِنْ قِیَامِهِ إِلَّا السَّهَرُ وَ الْعَنَاءُ؛ و بسا نمازگزارى که از ایستادنش به نماز جز بیدارى و زحمت سود نگیرد.» بنابراین، نماز کوتاهِ با حضور، بر نماز بلندِ بیتوجه برتری دارد.
-اولویتداشتن نماز بر راحتی شخصی: در سیره امام(علیه السلام)، نماز در سختترین شرایط هم ترک نمیشود. نماز نباید به حاشیه زندگی رانده شود، بلکه باید اولویتساز باشد.
-تأثیر بر اخلاق: نماز باید در اخلاق اثر بگذارد. اگر عبادت زیاد باشد اما اثرگذار نباشد، نشان میدهد پیوند عبادت با رفتار قطع شده است.
۳. تأثیر نماز بر آرامش روانی از منظر امام علی(علیه السلام) چگونه است؟
بر اساس آموزههای امام علی(علیه السلام)، نماز ابزار حذف بحران نیست، بلکه ابزار مدیریت درونی انسان در دل بحران است. دو نکته کلیدی در این زمینه عبارتند از:
-نماز پناهگاه است، نه گریز: امام(علیه السلام) در اوج درگیریهای سیاسی، بیعدالتیها و تنهاییهای عاطفی، از نماز به عنوان نقطه اتکا یاد میکند. حضرت در جای دیگر، رابطۀ مستقیم میان خدا و آرامش درونی را اینگونه تبیین مینمایند: «ذِکْرُ اللَّهِ دَوَاءُ أَعْلَالِ النُّفُوس؛ یاد خدا دواى بیماریهاى نفسهاست.» (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ۱۸۸)
-عبادت آگاهانه: در نگاه امام(علیه السلام)، عبادتی که صرفاً تکرار لفظی باشد، آرامش نمیآورد. نماز به اندازهای که انسان در آن حاضر است، اثر دارد. وقتی نماز از “خواندن متن” به “گفتوگوی با خدا” تبدیل شود، اثر آرامشبخش آن حس میشود.
۴. چگونه میتوان نماز را در خانواده و میان کودکان ترویج داد؟، با الهام از زندگی امام علی(علیهالسلام)؟
در منطق امام علی(علیه السلام)،بزرگترین خطا در تربیت دینی، تحمیل عبادت بدون الگو و اقناع عقل است. سه اصل مهم در این زمینه عبارتند از:
-الگوی واقعی بودن والدین: کودک نماز را از رفتار والدین میآموزد، نه از دستور آنها. امام(علیهالسلام) در حکمت ۷۳ میفرمایند: «مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً فَلْیَبْدَأْ بِتَعْلِیمِ نَفْسِهِ… آن که خود را در مرتبۀ پیشوایى قرار مىدهد باید پیش از مؤدب نمودن مردم به مؤدب نمودن خود اقدام کند و پیش از آنکه دیگران را به گفتار ادب نماید، باید به کردارش مؤدب به آداب کند…»
-پیوند نماز با محبت: دل جوان مانند زمین خالی است؛ اگر بذر نماز با محبت و احترام کاشته شود، میروید و اگر با اجبار باشد، نفرت میسازد (نامه ۳۱).
-معنا دادن به نماز: باید برای نوجوان توضیح داد که چرا نماز میخوانیم و نماز چه نسبتی با زندگی دارد، نه فقط “چگونه خواندن” را آموزش داد.
۵. در جامعه پرمشغله امروز، چگونه میتوان ارزش نماز را احیا کرد؟
از منظر امام علی(علیه السلام)،بزرگترین مانع، تحمیل عبادت بدون الگو و معناست. امام علی(علیه السلام) عبادت را نه با اجبار، بلکه با الگوسازی، عقلانیت و اثر اجتماعی زنده میکند.
احیای نماز با سه راهبرد ممکن است:
-الگوسازی واقعی: مردم با “تبلیغ” صرف جذب نمیشوند، بلکه با دیدن انسانهایی که نماز، آنها را آرامتر و منصفتر میکند، جذب میشوند.
-عرضه نماز به عنوان منبع آرامش: در جامعهای که مردم از اضطراب رنج میبرند، نماز باید بهعنوان پناه و درمان درون عرضه شود، نه به عنوان تکلیفی فرساینده.
-معنادار کردن عبادت: نماز باید با زبان عقل و تجربه انسانی معنا داده شود.
۶. توصیه شما برای ایجاد تعادل بین زندگی روزمره و عبادات بر اساس آموزههای امام علی (علیهالسلام) چیست؟
امام علی(علیه السلام) ارتباط میان عبادت و زندگی را نه با افراط که با فهم جایگاه عبادت در متن زندگی ممکن میدانند. توصیههای عملی ایشان عبارتند از:
-عبادت را پشتوانه زندگی بدانیم: عبادت باید توان ادامۀ زندگی را بیشتر کند، نه آن را مختل سازد.
-برنامهریزی معتدل: در روزهای پرانرژی، عبادت را عمیقتر کنیم و در روزهای پرفشار، به واجبات بسنده کنیم (حکمت ۳۱۲).
-تقدم کیفیت بر کمیت: دو رکعت نمازِ آرام و آگاهانه، ارزشمندتر از عبادت طولانیِ خستهکننده است.
جمعبندی:
در منطق امام علی(علیه السلام)، نماز ستون دین است، زیرا ستون شخصیت انسان است. بهترین عبادت، عبادتی است که انسان را برای زندگی بهتر و انجام مسئولیتهای خانوادگی و اجتماعی آماده کند.
