تاثیرات نماز در از بین بردن رذائل اخلاقی
نماز کامل ترین و عالی ترین حالت از شکوه بندگی و عبودیت انسان در برابر معبود است. جایگاهی است که با قرار گرفتن در آن، موجب غبطه ی ملائک می شود. ارج و قربی به انسان می دهد که عرشیان عاجز از توصیف آن هستند. بیراه نیست اگر بگوییم، «آدم» در حال نماز بود که شایسته ی سجده ملائک گردید. بر اساس تعالیم و آموزه های راهگشای قرآن و احادیث و روایاتی که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام روایت شده است، آثار و برکات نماز چنان زیاد است که قلم را یارای نوشتن نخواهد بود. آنقدر که اگر بخواهیم همه آنها را بر شماریم می بایست همه خصلت های خیر را به عنوان آثار نماز نام ببریم و به تبع آن، رهایی از بند همه رذایل را نیز به نماز نسبت دهیم. در این مقاله قصد داریم به موضوع «تاثیرات نماز در از بین بردن رذائل اخلاقی» بپردازیم. با ما همراه باشید.
نماز بهترین راهکار قرآن برای رهایی از رذائل اخلاقی
خالق بی همتایی که انسان را آفرید، راه و چاه زندگی و «صراط مستقیم» را به او نشان داد تا با قدم برداشتن در مسیر حق و حقیقت، در صراطِ «الذین انعمت علیهم» گام بردارد و از «مغضوب علیهم» و «ضالین» نباشد. از این رو، در دستورالعملی آشکار، راه درستِ رهایی از بدیها و رذایل را، به انسان نشان داده است: «اتْلُ مَا أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاهَ إِنَّ الصَّلَاهَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَلَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ»: آنچه از کتاب به سوى تو وحى شده است تلاوت کن و بخوان! و نماز را برپا دار! که نماز از کار فحشاء و منکر و زشت و ناپسند باز مى دارد؛ و قطعا یاد خدا بالاتر است، و خدا مى داند چه صعنتی را می سازید.[۱]
در تفسیر و توضیح این آیه آمده است که: «فحشاء و منکرات» مجموعه ای از اعمال غیراخلاقی و مذموم است، و می دانیم تمام افعال غیر اخلاقی و به عبارت بهتر، «گناه» سرچشمه ای از صفات ضدّ ارزشی در درون آدمی دارد؛ و به عبارت دیگر، رفاری که از انسان سر می زند، ریشه در اخلاق درونی و ذات آدمی دارد.
نماز بازدارنده از فحشاء و منکر
تأثیر نماز در باز داشتن انسان از فحشاء و منکر و یا از بین بردن رذائل اخلاقی نیز دقیقاٌ به همین دلیل است؛ زیرا نماز با ارکان و اذکار عمیق و پرمحتوایش، روح انسان را تعالی بخشیده و او را وارد دنیایی شگرف و جهانی والاتر از جهان مادیات (جهان قرب به خدا) می سازد و این نزدیکی و تقرب، انسان را از منشاء اصلی فحشاء و منکر که همان هوای نفس و دلبستگی و آزمندی نسبت به دنیا است مصون می سازد.
به همین دلیل است که نمازگزاران واقعی کمتر از دیگران گِرد گناه می گردند؛ و هر قدر نمازشان، از اخلاص بیشتری برخوردار باشد، به همان اندازه هم از منکرات و رذائل اخلاقی و زشتی ها دورتر می شود و به جای آنها، فضایل و اخلاق حسنه در روح و جسم و جانشان آشکارتر می گردد.
و در جایی دیگر می فرماید: «إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیرُ مَنُوعاً إِلاَّ الْمُصَلِّینَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ»: انسان حریص و کم طاقت آفریده شده است، هنگامی که بدی به او رسد بی تابی می کند و هنگامی که خوبی به او می رسد بخل می ورزد و مانع دیگران می شود مگر نمازگزاران، آنها که نماز را به طور مرتّب به جا می آورند.[۲]
در این آیه نیز، به رذائلی مانندِ کم طاقتی و بی صبری، جزع و فزع و داد و فریاد، بخل، حرص، طمع و ممانعت از رسیدن خیر به دیگران اشاره شده و فقط نمازگزاران واقعی، از آنها مبری دانسته شده اند. آنهایی بر نمازشان مداومت دارند و آن را به طور مرتب به جا می آورند.
شخص نماز گزار، با ایستادن در مقابل پروردگار، با رکوع و سجود و قیام در برابر حضرت دوست و مداومت بر این عمل عبادی به اندازه پنج نوبت در شبانه روز، در گرما و سرما و … خود را به فضیلت صبر می آراید و از رذائلی مثل کم طاقتی و جزع و فزع و بی تابی دور می گردد. کسی که هر روز پنج نوبت، تمرین صبر می کند، مسلماٌ رفتار و منش همیشگی اش به زینت صبر آراسته خواهد شد.
نماز ضد بخل
یکی دیگر از تاثیرات نماز در از بین بردن رذائل اخلاقی موضوع از بین بردن بخل و حسادت در فرد است. در ادامه آیه، به رذیله بخل و … اشاره شده و نمازگزار واقعی از آن مبری دانسته شده است. وقتی با خضوع و خشوع، در برابر خداوند به نماز می ایستیم و پنج نوبت در روز طلب هدایت به راه مستقیم و راه کسانی که خداوند به آنها نعمت داده را می نماییم، وقتی پنج بار در قنوت نمازمان برای همه بندگان خدا و همه مؤمنین و مؤمنات و پدر و مادر و … دعا می کنیم، یقیناٌ از بند منیت و بخل رها خواهیم شد و این در رفتار و کردار و گفتارمان با مردم مشهود خواهد بود و این خاصیت نماز است.
بنابراین از آثار مداومت بر نماز این است که نقص ها و رذیله هایی همچون شتابزدگی و عجول بودن، حرص و آز نسبت به دنیا، مال پرستی و دنیا طلبی، بی صبری و بی تابی، تنگ نظری و امتناع از رسیدن خیر به دیگران و امتناع از بخشش مال و ثروت را که جزء ذات انسان است از وجود او می زداید و به جای آنها فضایلی همچون صبوری، خویشتنداری، سعه ی صدر، سخاوت و خیرات، بلند نظری و روحیه ی بخشندگی و جود را که جزء فطرت اوست جایگزین می کند.[۳]
نقش نماز در تعالی فرد
نماز پیام تربیت و تعالی انسان از سوی پروردگار است، به این معنی که « تو نماز را با اخلاص و تهذیب به جای بیاور، تعالی روح و اعتلای وجودت، بامن!» و به عبارت بهتر «از تو حرکت، از من برکت».
- نماز انسان را وقت شناس و منظم می کند و نظم و انضباط را در وجود او به خصیصه ای درونی تبدیل می کند، تعلیمی که نماز اول وقت به ما می آموزد تعهد و اولویت بندی و وفای به عهد است، اینکه به موقع سر قرار حاضر شویم. بد عهدی و منتظر گذاشتن دوستی که با او قرار داریم در مرام نمازگزار نیست. زیرا همیشه سر وقتِ معین شده به قرارمان با حضرت دوست می رسیم.
- امانت داری یکی دیگر از آثار نماز است، به این معنی که نمازگزار، امانتِ نماز را بخوبی حفظ کرده و از ضایع نمودن آن پرهیز می کند و چه امانتی گرانبهاتر و ارزشمندتر از عبودیت پروردگار و اهل سجود و رکوع بودن در برابر یگانه معبود عالم.[۴]
- نماز، تقویت کننده ی حس فروتنی و تواضع است. کسی که با فروتنی و خشوع، روزانه پنج نوبت سر بر آستان بندگی می ساید و از کبر و خودپسندی به خداوند مهربان، پناه می برد، در رفتار و گفتارش نیز، اینچنین می شود و با مردم با تکبر و فخر فروشی رفتار نمی کند.
- نماز بازدارنده ی انسان از جهل و ناآگاهی و از بین برنده ی غفلت است. کسی که بر نمازش مداومت دارد، همواره به یاد خداوند است و این استمرار، غفلت را از او دور می سازد. غفلت از یاد خالق، منشاء همه ی رذایل اخلاقی است. کسی که از یاد خداوند غافل شود، دروغگویی، کبر و غرور، خودخواهی، شرب خمر، ریا و بسیاری دیگر از رذائل اخلاقی بر او مسلط می شود و در این هنگام است که در مقابل فرامین خداوند می ایستد و نتیجه اش این می شود که انحرافات و بیراهه روی های انسان شروع می شود. کسی که از یاد خداوند غافل شده است به عاقبت اعمالِ ناشایستِ خود نمی اندیشد از این رو دائماً در خسران و زیانکاری است: « إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِی خُسْرٍ «۲» إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ …»: بی‌گمان انسان‌ها در زیانکاری‌اند، مگر کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند و … [۵] و یقیناً بهترین عمل شایسته در نزد خداوند، نماز است و سند این ادعا، «حی علی خیر العمل» است که در اذان به آن اقرار می کنیم.
- نماز به انسان ها می آموزد که تنها از خداوند استعانت جویند: «ایاک نعبد و ایاک نستعین» و تنها به او تکیه کنند. از آن جایی که انسان به هنگام گرفتاری ها و بروز مشکلات به دنبال پشتوانه ی محکمی است تا قوت قلبش باشد و بتواند به آن تکیه کند، نماز به او می آموزد که جز خدا، هیچ مأمن و مأوایی نیست و همه ی آنهایی که تکیه گاه می پنداریم، غیر قابل اعتمادند و تنها خداوند و یاد او است که اطمینان و قرار دلها و استوارترین پشتوانه و تکیه گاه است.
- نماز باعث خوش خلقی و خوش زبانی شخص نماز گزار با سایرین می شود چنانچه خداوند در قرآن کریم می فرماید: «وَ قولوا لِلناسِ حَسَنَاً وَ اَقیمُوا الصَلوه»؛ با مردم نیکو سخن بگویید و نماز را بپا دارید.»[۶]
- نماز زمانی اثر سازنده خواهد داشت که با تأمل و تمرکز همراه شود، زمانی که انسان با مفهوم واقعی نماز و راز و نیاز با خداوند آشنا شد و لذت شیرین مناجات با معبود را چشید، آنگاه با اشتیاق به سوی آن می رود. بیشتر ما، نماز را به صورت عادت و رفع تکلیف انجام می دهیم که در این صورت، این نماز هیچ تأثیر مثبت و سازنده ای در روح و روان فرد نخواهد داشت زیرا با اکراه و یا از سر عادت انجام می پذیرد. در حقیقت کسانی که با عشق و اشتیاق و فقط برای تقرب به خداوند نماز می خوانند، خوش خلقی و صله ارحام و سعه صدر، از صفات بارز اخلاقی آنهاست و اهتمام می ورزند که هیچگاه دیگران را با رفتار و گفتارشان آزرده خاطر نسازند.
- نمازگزار واقعی، راضی است به رضای پروردگار و همواره در برابر فرامین و قضا و قدر الهی، مطیع و خشنود است چرا که یقین دارد خداوند رحمان و رحیم، بهترین ها را برای او مقدر کرده است. رسیدن به مقام تسلیم و رضایت قلبی، یکی دیگر از فضایل اخلاقی است که نمازگزار بوسیله ی تقرب به خداوند، به آن دست می یابد که یقیناً در رفتار و امور دنیوی او هم مشهود خواهد بود. منفی بافی و همیشه ناراضی بودن از همه چیز و همه کس، اخلاقی ناپسند است که اطرافیان را آزرده خاطر خواهد نمود و نماز گزاری که تسلیم و راضی از تقدیر الهی است، هرگز چنین نخواهد بود.
- سرچشمه ی اصلی همه ی رذائل اخلاقی، هوای نفس و حب دنیا است. شخص نماز گزار با برپاداشتن نماز، از این دنیا دل می کند و روح خود را به سمت دنیای معنویت و عشق خداوند پرواز می دهد، دنیایی که هوای نفس و حب دنیا در آن جایی ندارد. بنابراین، با هر نماز، بیشتر از گذشته از منکرات و رذائل فاصله می گیرد و فضائل و خیر و نیکی در وجودش نهادینه می شوند.
- بازدارندگی از گناه، طبیعی ترین و بدیهی ترین نتیجه ی نماز است، نمازی که قائمش را پیوسته به یاد خدا و معاد و آخرت می اندازد، طبیعی است که او را از زشتی ها و منکرات دور نگه دارد. این مصونیت، در صورت مداومت بر نماز و میزان خلوصی که دارد، مؤثر خواهد بود. هر نمازی به اندازه ی برخورداری از درجات کمال و میزان عبودیت و اخلاص برپادارنده اش، اورا از فحشاء و منکر مصون می دارد؛ و لیکن نماز، هرچند بر حسب عادت اقامه شود و سطحی و ناآگاهانه باشد، غیر ممکن است که هیچ گونه تأثیری در نماز گزار نگذارد. مثل همان نهر آبی که روزانه پنج بار در آن شستشو کنیم و کمترین اثرش پاکیزگی و زدودن سیاهی ها و آلودگی ها باشد.
- کبرزدایی و ایجاد خشوع و فروتنی، یکی دیگر از برکات نماز است که شامل حال نمازگزار و اطرافیان او می شود. «قَد اَفلَحَ المُومِنُون اَلَّذینَ عَن صَلاتِهِم خاشِعون» : همانا مؤمنانی که در نماز خود خشوع می ورزند رستگار شدند.» [۷] خشوع به معنای تواضع و فروتنی است، هنگامی که انسان در برابر پروردگار جهانیان به نماز می ایستد خود را در برابر خداوند، کوچک و ناچیز می بیند.با نهایت فروتنی به ناتوانی خویش اقرار کرده و برای هدایت و سر به راه شدن این نفس مغرور و سرکش از بارگاه خداوند مستعان، طلب یاری می نماید. زمانی که انسان در برابر خدای خویش با خشوع و فروتنی نماز می خواند و در اوج خاکساری و تواضع به رکوع می رود و به سجده می رود، این فروتنی در وجود او نهادینه شده و آثار و نتایج آن در رفتار و گفتار و سکنات او در جامعه نمایان می شود.
نقش نماز در ایجاد وحدت و تعالی اجتماع
احترام به حقوق دیگران
انسان در طول روز به کرات با دیگران و حقوق آنها سر و کار دارد که نحوه ی تعامل و برخورد او با آنها، نقش مؤثری در زندگی سالم دنیوی و حیات طیبه و سعادت اخروی او دارد. نمازگزار، باید در رعایت حقوق دیگران اهتمام بورزد تا مبادا حقی از کسی را ذایل کند. که در صورت رعایت نکردن حق الناس و ضرر رساندن به مردم، عبادات او مورد قبول واقع نمی شود و در واقع نه به دیگران، بلکه ضرر واقعی را به خود وارد کرده است، ضمن اینکه، از بین بردن و آسیب رساندن و غصب اموال دیگران ظلم به حساب آمده و قرار گرفتن در لیست ظالمان، انسان را به پست ترین درجات می کشاند و بدترین تنبیه برای انسان باایمان، قهر خداوند است چرا که خداوند ظالمان و غاصبان را دوست ندارد و از آنان بیزار است.
بنابراین، رعایت و احترام به حقوق دیگران از اصول مهم در دین اسلام است و تا بدانجا از اهمیت و اعتبار برخوردار است که تضییع حق الناس در شریعت اسلام ظلمی نابخشودنی و عامل رد حسنات معرفی شده است. امیر المؤمنین حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «َمَّا الظُلم الَّذّی لایُترِک فَظُلم ِ العِبادِ بَعضِهُم بَعضَاً»: اما ظلمی که بخشوده نمی شود، آن ظلمی است که بعضی از بندگان بر بعضی دیگر می کنند.»[۸]
تحکیم حس نوع دوستی
اذکار و دعاهایی که در قنوت ها و سجده ها و بعد از نماز می خوانیم و توصیه ها و روایاتی که از بزرگان و اولیای دین به ما رسیده است، همگی مبنی بر جامعه مسلمین است نه فقط فرد نمازگزار.
به این معنی که، توصیه شده در صورتی که برای دیگران هم دعا کنید، اجابت خواهید شد. و این گونه دعا کردن، آن هم چند نوبت در روز، دهان و زبان نمازگزار را به این موضوع عادت می دهد به گونه ای که واقعا به همه ی بندگان مخلص و با ایمان خداوند عشق می ورزد و هرگز برای برادران دینی خود بد، نمی خواهد و این معنای حقیقی نوع دوستی است که به برکت نماز حاصل می شود.
تحکیم بنیان خانواده
متأسفانه در جامعه امروز، تشکیل خانواده و امر مقدس ازدواج، مورد بی مهری قرار گرفته و به جای آن، پدیده های شوم و نکبت باری همچون زنا و ازدواج سفید!! تبلیغ می شود. بماند که این تبلیغات از سوی چه کسانی و با چه نیاتی انجام می شوند. آنچه مهم است این است که جامعه سالم متشکل از خانواده های سالم است و تضعیف بنیان این نهاد مقدس، به انحطاط و نابودی جوامع خواهد انجامید. چنانچه در مورد قوم لوط اتفاق افتاد.
کسی که هر روز در نمازش « اهدنا الصراط المستقیم» می خواند و از افتادن در مسیر « مغضوبً علیهم و ضالین» به خدا پناه می برد، از افتادن در دام این پدیده های شوم در امان خواهد بود و در آماده سازی و شکوفایی یک جامعه سالم، نقش مؤثری خواهد داشت.
دفاع از مظلومین و برائت از ظالمان
شیخ طوسی از امام صادق علیه السلام روایت می کند که: روزی پیرمردی از عابدان بنی اسرائیل، مشغول نماز و عبادت بود. چند بچه، خروس بی نوائی را گرفته بودند و پرهایش را می کندند. فریاد و آه و ناله خروس به هوا برخاسته بود، اما عابد اعتنایی نکرد و به نمازش ادامه داد. در این هنگام از عرش ندا رسید که ای زمین! اورا فرو بر! و زمین او را در خود فرو برد و تا روز قیامت همچنان فرو خواهد رفت.[۹]
این روایت، بیانگر این مطلب است که نمازگزار حقیقی، نباید در برابر ظلم ظالمان، سکوت پیشه کند. بلکه بر اوست که با دفاع از مظلوم، از ظالم اعلام برائت نماید و مانع ادامه ی عمل ستمکارانه شود. کسی که مشتاق عدالت الهیست، نه می تواند و نه باید! که در برابر بی عدالتی ها و ستمکاری ها خاموش بنشیند.
تقویت روحیه برادری و وحدت
از دیگر تاثیرات نماز در از بین بردن رذائل اخلاقی میتوان به تقویت روحیه برادری و وحدت اشاره کرد. نماز، آنهم به جماعت، تمرین وحدت و همدلی است، همان که اگر می بود، امام زمان علیه السلام ظهور می فرمود.
آیت الله مرتضی مطهری در این باره بیان کرده اند که : «به جای این که نمازی که می خوانی به هر طرف که می خواهی باشد، همه ی مردم باید رو و به سمت یک نقطه ی معین بایستند تا افراد بفهمند که باید یک جهت باشند، یعنی این درسی است برای وحدت و اتحاد و یک جهت داشتن و رو به یک سو بودن.[۱۰]
تقویت روحیه دشمن ستیزی
تبلیغات منفی و ایجاد شبهه ها و انگ خرافه بودن به اعمال عبادی زدن و … همگی نقشه ها و دسیسه های دشمنان اسلام است برای تضعیف اسلام و مسلمین و برای رسیدن به این مقصود از هر اقدامی فروگذار نیستند.
از این رو، با برپایی هرچه باشکوه تر نماز و مداومت و محافظت آن، خط بطلان خواهیم کشید بر نوشته های سیاه و شیطانی ایادی استکبار و غلامان حلقه به گوش شیطان رجیم.
جلوگیری از تفرقه و اختلاف در بین مسلمانان
«السلام علینا و علی عباد الله الصالحین»: سلام بر ما و بر همه بندگان صالح خدا. همین سلام و آرزوی سلامتی برای همه ی بندگان صالح خدا، سند اعتباری است که نشان می دهد نمازگزار، از تفرقه و اختلاف بیزار است و برای برادران دینی اش، طلب خیر و سلامتی دارد. این است تعالیم دین حیات بخش اسلام و نتیجه ی تربیتِ اجتماعیِ مکتب انسان سازِ نماز.
اهمیت ترک رذائل اخلاقی
«تزکیه و تهذیب نفس» به معنای دور ریختن و پیراستن بدی ها و تباهی ها از نفس و جایگزین کردن آنها با فضائل و خوبی ها است و به عبارت ساده تر یعنی اینکه اخلاق بد و ناشایست را از خود دور کرده و اخلاق نیکو را در وجودمان بنشانیم. اهمیت این امر تا بدان جا است که پیامبر اکرم صلوات الله علیه در این باره می فرماید : « اِنَّما بُعِثتُ لِاُتَمِمَ مَکارِمَ الاَخلاقِ»: من تنها برای تکمیل فضائل اخلاق مبعوث شده ام. [۱۱] .
خداوند، منبع تمام فضائل و خوبی هاست. بنابراین انسان فقط از طریق تقرب جویی و نزدیکی به او است که می تواند مزین به اخلاق الهی شود و بنابر آنچه تاکنون ذکر شد، نماز بهترین و اعلی ترین راه تقرب جستن به باری تعالی است. عبادتی که با هر کلمه و ذکرش، رذیله ای را از شخص نمازگزار دور می کند و به جای آن، درختی از فضایل می نشاند. و چون هر فضیلت اخلاقی، گام مثبتی برای نزدیکی و تقرب به خداست، باعث تعالی روح انسان نمازگزار خواهد شد.
کلام آخر
«و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون» : ومن جن و انس را نیافریدم مگر برای اینکه مرا عبادت کنند.[۱۲]
این پیام خداوند، برآیند تمام این مواردی است که تاکنون ذکر شد، چرا که نماز کامل ترین و جامع ترینِ عبادات در درگاه خداوند بزرگ است و آثار بسیاری از جمله آثار تربیتی و اخلاقی فردی و اجتماعی بر آن مترتب است.
با توجه به این که خداوند تبارک و تعالی، مظهر تمام ارزش ها و کمالات و سرچشمه ی همه ی فضائل و خصائل نیک است، برای دستیابی انسان به این منبع منیر، ناگزیر باید ارتباطی خوب و مؤثر با حضرت حق داشته باشد. فقط در چنین شرایطی است که انسان به هدف آفرینش خویش نزدیک می شود و با استعانت از خداوند منان و تقویت قوای معنوی خود، برای مبارزه با شیطان نفس و نیز شیطان رجیم آماده می شود.
پر واضح است که هرچقدر این ارتباط عمیق تر و آگاهانه تر و از سر و شور و شعور و اشتیاق و خضوع و خلوص نیت باشد، آثار و برکاتش بیش تر است و تاثیرات آن در از بین بردن رذائل اخلاقی بیشتر! صد البته که زیباترین جلوه ی این ارتباط با خداوند، یقیناً همان « نماز» است. [۱۳] .
پی نوشت ها
- سوره عنکبوت، آیه ۴۵.
- سوره معراج، آیات ۱۹ تا ۲۳
- راشدی : ج۲ : ۱۳۸۰ : ۱۵۸
- نبی نژاد: ۱۳۹۰: ۱۳۶
- سوره والعصر، آیات ۲ و ۳
- سوره بقره، آیه ۸۴
- سوره مؤمنون، آیه ۳
- نهج البلاغه: خطبه ی ۷۶ : ۳۰۵
- دستغیب، عبدالحسین، گناهان کبیره، ج۲، ص۶۵
- مطهری: ۱۳۶۹ : ۱۲۸
- الطبرسی : ۱۴۰۳ : ج ۳ : ۳۳۳
- سوره ذاریات، آیه۵۶
- نبی نژاد: ۱۳۹۰: ۱۹
تحریریه ستاد اقامه نماز
