سن تکلیف پسر و احکام کامل شرایط مکلف شدن پسران

۱ زمان تقریبی مطالعه 7 دقیقه

آخرین تصاویر ارسالی «هابل» را دیده‌اید؟ عظمت و بزرگی هستی قابل وصف نیست. در جهان به این بزرگی، با میلیاردها مخلوق، انسان تنها مخلوقی است که لایق « فتبارک الله» بوده و مسجود ملائک شده است. تنها، انسان است که ویژگی « تکلیف» را دارا است و با رسیدن به مقطعی، لایق هم صحبتی با کردگار و راز و نیاز با معبود بی‌همتا می‌شود و این از امتیازات ویژه و افتخارات خاص اوست که پس از عبور از مرحله طفولیت، به مقطعی رسیده که خداوند بزرگ و مالک و فرمانروای هستی، روی او حساب کند. رسیدن به این نقطه از زندگی، مرحله رسیدن به «سن تکلیف» است. یعنی هنگامی که انسان به لیاقت مسئولیت پذیری و انجام تکالیف و فرامین الهی نائل می‌شود. چنین فیضی، مثل روز اعطای سردوشی و درجه به سربازان است که از دوره سربازی گذر کرده و لایق احراز درجات عالی‌تر شده‌اند. اما رسیدن به سن تکلیف شرایطی دارد. برای آشنایی بیشتر با « سن تکلیف پسر و احکام کامل شرایط مکلف شدن پسران» با ما همراه باشید.

سن تکلیف چیست؟

بر اساس تعالیم دین مبین اسلام، سنی که با رسیدن به آن، انجام تکالیف و فرایض دینی مانند خواندن نماز و ادای روزه و رعایت محرم و نامحرم و … بر شخص واجب می‌شود، سن تکلیف گفته می‌شود. اما، مسلماً ادای فرایض و رعایت واجبات و ترک محرمات، به یکباره امکان‌پذیر نیست. از این رو باید پیش از رسیدن به سن تکلیف، با حکمت آنها آشنا شد و آموزش‌ های لازم به آنها را ارائه داد. اما جالب است بدانید سن تکلیف، آخرین گزینه برای تشخیص حد بلوغ است، چرا که احراز بلوغ، شرایطی دارد که در این مقاله به آنها خواهیم پرداخت.

بلوغ چیست؟

برای ارائه یک تعریف کلی درباره بلوغ، باید به جنبه‌های جسمانی و روانی اشخاص توجه شود. از این رو، باید با بهره‌گیری از علم روانشناسی در زمینه بلوغ، در ارائه تعریف جامع و کامل که همه جوانب و ابعاد را در نظر بگیرد، کوشید. در دوران بلوغ، فرد از دوران کودکی عبور کرده ولی هنوز به بزرگسالی نرسیده است. او در آستانه بزرگسالی و با گذر از دوران ضعف و ناتوانی ایام خردسالی، اکنون احساس قدرت و استقلال می‌کند و خود را بزرگ و با جسارت می‌بیند. او در این دوران، هر روز شاهد احساسات جدیدی در وجود خود است. علاقه به استقلال بیشتر، کشف توانایی‌ها و ابعاد ناشناخته وجودی خود، توجه به حریم شخصی و … تغییراتی هستند که با آنها سر و کار دارد.

عموماً رشد جسمانی و فیزیکی زودتر از رشد عقلی شروع می‌شود. در بعضی افراد، این تغییرات به قدری ناگهانی اتفاق می‌افتد که ممکن است باعث اختلال در رفتار و اخلاق آنها شود. این تغییرات ظاهری ممکن است گاهی برای خود فرد ناخوشایند باشد و کنش‌های پرخاشگرانه‌ای را از خود بروز دهد. اما، این تغییرات که به « بلوغ » موسوم است، در دختران و پسران در سنین متفاوتی آغاز می‌شود و ویژگی‌های متفاوتی نیز دارد. همچنین شرایط محیطی از قبیل آب و هوا و دما و نوع تغذیه و … و شرایط جسمانی افراد، بر روی زمان بلوغ تأثیرگذار است.

نشانه‌های بلوغ در پسران

بلوغ، تغییر و تحول اساسی در ظاهر و اندام یک فرد است. انقلابی درونی و بیرونی که مسلماً خود شخص و اطرافیانش را درگیر خواهد نمود. لذا، آشنایی با علائم این انقلاب، می‌تواند تا حدود زیادی هم به شخص نوجوان و هم به خانواده و اطرافیان او کمک کند.

اولین نشانه رسیدن به بلوغ در پسران، رشد موهای زائد و ضخیم در ناحیه شرمگاهی است.

از نشانه‌های دیگر بلوغ در پسران، می‌توان به کلفت شدن و بم شدن صدا اشاره کرد. این تغییر، بر اثر افزایش هورمون‌ها و تغییر طول تارهای صوتی در پسران است که تا ۱۶ میلی‌متر می‌رسد. افزایش هورمون تستوسترون در پسران، منجر به درازتر شدن غضروف‌های موجود در حنجره و در نتیجه رشد تارهای صوتی می‌شود. یعنی هم به طول این تارها افزوده می‌شود و هم بر ضخامتشان. ضخیم شدن تارهای صوتی باعث تغییر طنین صدا و آوا خواهد شد. از این روست که به هنگام بلوغ، صدای پسران دورگه و بم می‌شود.

تعرق زیاد، رشد ناگهانی قد، بزرگ شدن ماهیچه‌ها، ورم موقتی سینه ها، آکنه و … جزو اولین علائم بلوغ در پسران هستند. با کمی تأخیر ( حدود ۲ تا ۴ سال) از به وجود آمدن علائم اولیه، علائم دیگری نیز دیده می‌شوند همچون ادامه داشتن رشد قد، رشد موی صورت، فرم گرفتن بازوها و ماهیچه‌ها و …

رابطه بلوغ با سن تکلیف

رسیدن به بلوغ و آغاز دوران مکلف شدن مطابق نظر علما و مراجع تقلید، با پدیدار شدن یکی از نشانه‌های زیر استنباط می‌شود. یعنی زمانی که حتی فقط یکی از نشانه‌ها در یک پسر پدیدار شد، به این معنی است که او بالغ شده و باید همانند یک فرد کامل و بالغ، اعمال عبادی بر وی واجب شده و باید انجام دهد.

روییدن موی خشن و زبر در ناحیه زیر شرمگاه
جنب شدن یا محتلم شدن (خارج شدن منی در خواب یا بیداری)
رسیدن به سن ۱۵ سال تمام قمری

سن تکلیف پسران بر حسب سال شمسی

با توجه به اینکه سال قمری تقریباً ۱۰ روز کمتر از سال شمسی است، لزوم توجه به این امر در مسئله محاسبه سن تکلیف الزامی است. بنابراین در مورد پسران، سن تکلیف معادل ۱۵ سال قمری و یا ۱۴ سال و شش ماه و ۱۵ روز شمسی خواهد بود. به عنوان مثال پسری که در اول فروردین ماه سال ۱۳۸۸ متولد شده، تقریباً در تاریخ ۱۵ مهر ۱۴۰۲ به سن تکلیف خواهد رسید.

احادیث مربوط به سن تکلیف در پسران

امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: « اذا بلغ الغلام ثلاث عشر سنه کتبت له الحسنه و کتبت علیه السیئه…»[۱]

در این حدیث، امام صادق علیه السلام سن بلوغ را برای پسران ۱۳ سال ذکر کرده است که پس از آن هر کار خوب و بدی که انجام دهد ثبت و ضبط خواهد شد.

عمار ساباطی به نقل از امام حسین علیه السلام: « عن ابی عبدالله علیه السلام، قال سألته عن الغلام متی تجب علیه الصلاه؟ قال: اذا اتی علیه ثلاث عشره سنه، فان احتلم قبل ذلک فقد وجبت علیه الصلاه و جری علیه القلم…»[۲]

عمار ساباطی می‌گوید از ابی عبدالله علیه السلام پرسیدم که چه وقت نماز بر پسران واجب می‌شود؟ فرمودند: وقتی که به سن ۱۳ سالگی برسند و اگر قبل از آن محتلم شوند، نماز بر آنان واجب می‌گردد و قلم تکلیف نسبت به آنان جریان می‌یابد.

ابوحمزه ثمالی از امام محمد باقر علیه السلام روایت می‌کند که: « قلت و له فی کم تجری الاحکام علی الصبیان؟ قال: فی ثلاث عشره و اربع عشره قلت فانه لم یحتلم فیها قال و ان کان لم یحتلم فان الاحکام تجری علیه»[۳]

ابوحمزه ثمالی می‌گوید: از آن حضرت پرسیدم چه وقت کودکان مکلف می‌شوند؟ در پاسخ فرمودند در سن ۱۳ یا ۱۴ سالگی. سپس عرض کردم در آن سن محتلم نشده‌اند! در پاسخ فرمودند: هرچند محتلم نگردند. زیرا در این سن مکلف می‌شوند و احکام بر آنان جاری می‌گردد.

جمع‌بندی احادیث و روایات

روایات و احادیثی که برای رسیدن به بلوغ، سن را ملاک قرار داده‌اند، متفاوتند؛

روایاتی که پسران را در ۱۵ سالگی مکلف می‌دانند مانند روایت صحیحه حمران
روایاتی که پسران را در ۱۳ سالگی مکلف می‌دانند مانند موثقه عبدالله بن سنان
روایاتی که دختران و پسران را به طور مشترک در ۱۳ سالگی مکلف می‌دانند مانند عمار ساباطی
روایاتی که پسران را در ۱۳ و ۱۴ سالگی مکلف دانسته‌اند مثل روایت ابوحمزه ثمالی

آنچه از توجه به احادیث و روایات و جمع‌بندی آنها برمی‌آید این است که برای احراز بلوغ، سن، آخرین اماره است و تحقق بلوغ جنسی و غریزی که نشانه آن ذکر شد و در اشخاص متفاوت است، دلیل محکم‌تر و مستدل‌تری است. بنابراین، ملاک بلوغ، رسیدن به بلوغ جسمانی است.[۴]

نظر مراجع درباره سن تکلیف پسران

علما و مراجع عظام، درباره بلوغ و مکلف شدن پسران نظرات مختلفی ارائه کرده‌اند:

اکثر فقها بر این نظر هستند که نشانه بلوغ در پسران سه مورد است، اما هر کدام از این سه مورد که پدیدار شود، به این معنی است که بلوغ حاصل شده است.

روییدن موی زبر و خشن زیر شکم و بالای عورت
خارج شدن منی( محتلم شدن) در خواب یا بیداری
تمام شدن ۱۵ سال قمری

گروهی از فقها مانند شیخ صدوق که در کتاب المقنع و سید مرتضی در جمل العلم و العمل به این موضوع پرداخته‌اند، اصلاً قائل به سن نبوده‌اند و شرط رسیدن به بلوغ و سن تکلیف را رسیدن به سایر نشانه‌های بلوغ جسمانی دانسته‌اند.

جشن تکلیف، آغاز بندگی

ای بنده عزیز، ورود شما را به جمع مردان بزرگ که می توانند، کارهای بزرگ انجام دهند، تبریک می گوییم. تاکنون، در حدی نبودید که بتوانید مسئولیت اعمال خود را بر عهده بگیرید. اما اینک با عبور از مرزهای کودکی و ناآگاهی، وارد عرصه‌ای شده‌اید که توانایی پذیرش مسئولیت‌های مهم و ارزشمند را دارید. مشتاقانه آرزوی قبولی عبادت‌های ناب و خالصتان را از خداوند خواستاریم.

با رسیدن به سن تکلیف، بندگی واقعی آغاز می‌شود و اعمال و رفتار و گفتار انسان رنگ و بوی دیگری می‌گیرد. از امروز، کانون توجه خداوند شده‌اید. مراقبت از اعمال و رفتار و گفتار و سنجش آنها با میزان الهی، می‌تواند شکوه بندگیتان را به عرشیان ثابت کند. ثابت کند که شما لایق سجده ملائک بوده و هستید و خواهید بود، نه آن متکبر طغیانگر عاصی.

رسیدن به این مرحله از زندگی آنچنان مهم و با ارزش است که جشن گرفتن برای آن امری طبیعی است. گویند: سید بن طاووس که از عالمان بزرگ و جلیل القدر می‌باشد مبتکر مراسم جشن تکلیف است، زیرا زمانی که به سن تکلیف رسید، اینگونه گفت که: « قطعاً باید خداوند را شاکر باشم، چون تا دیروز شایستگی حضور در محضر خداوند را نداشتم و نمی‌توانستم رسماً با معبودم سخن بگویم، اما امروز لایق این گفتگو شده‌ام. اینک خدای من، مرا با لفظ « یا ایها الذین آمنوا » مورد خطاب قرار می‌دهد. یقیناً امروز، عید من است.» از این رو، جشنی باشکوه گرفت و با پذیرایی و شیرینی شادمانی‌اش را نشان داد.

وقتی از علت سوال کردند، گفت: « امروز، روز جشن تشریف من است، نه تکلیف؛ زیرا که من مشرف شده‌ام به بارگاه الهی و به طور رسمی به شرف و افتخار اسلام نائل آمده‌ام. من به انجام عبادات دینی و اسلامی عشق می‌ورزم. سختی و زحمتی برای من ندارد که از آن به تکلیف یاد کنم»

کلام آخر

خالق بی‌همتا، پس از آفرینش بی‌نظیر انسان و تبریک به خاطر این مخلوق شگفت انگیز، سال‌هایی را برای رشد عقلی و جسمی او در نظر گرفته و پس از آن، او را دعوت به میهمانی و سور بندگی می‌نماید. آغاز این سور، برای پسران علائمی است که حاکی از بلوغ عقلی و جسمانی او دارد و ما در این مقاله به آنها پرداختیم. به امید بهره‌مندی از مواهب الهی و درخشیدن در جایگاه بندگی برای تک تک پسران این سرزمین.